ایران شرقی/

ماه‌های پایانی سال گذشته، شورای مشاوره بین‌المللی پروژه "کریدور گاز جنوبی" با حضور الهام‌ علی‌یف، رئیس‌جمهور آذربایجان رسما برگزار شد. در این نشست اعلام شد که پروژه کردیور گاز جنوبی که به تحویل گاز از آذربایجان به ترکیه و سپس به اتحادیه اروپا از طریق گرجستان (ضمن نادیده گرفتن روسیه) اختصاص دارد با موفقیت در حال انجام است. همچنین اعلام شد که اتصال گاز ترکمنستان و ایران به این پروژه، تنوع عرضه انرژی به ترکیه و اتحادیه اروپا را تسریع می‌بخشد. قرار است پس از ساخت خط لوله گاز ترانس خزر در مسیر ترکمنستان-آذربایجان به طول 300 کیلومتر در عمق دریای خزر، گاز ترکمنستان و ایران هم به کریدور گاز جنوبی متصل شود.

این وضعیت در حالیست که کشورهای دیگر نیز رایزنی‌های خود را در حاشیه احتمال اجرایی شدن این خط لوله آغاز کرده‌اند واین طور تصور می‌شود که غرب از لابی‌گری این مسیرها اهداف ژئوپلیتیکی را دنبال می‌کند. همچنان که اظهارات سیاست‌مداران غربی در نشست باکو نشان می‌دهند که کریدور گاز جنوبی و پروژه خط لوله گاز ترانس خزر رنگ و بوی ضد روسی دارند. به گفته «سیو سارنیو»، فرستاده ویژه و هماهنگ‌کننده وزارت امور خارجه آمریکا در مسائل بین‌المللی انرژی، آمریکا از پیشرفت در اجرای پروژه کریدور گاز جنوبی راضی بوده و همواره حامی تلاش‌های اروپا برای تامین امنیت انرژی خود بوده است. زیرا تنوع بخشی به منابع عرضه انرژی اهمیت اساسی برای موجودیت اروپای قوی دارد. بر این اساس، به گفته وی، تحقق پروژه‌های TANAP (خط لوله گاز ترانس‌ آناتولی–از آذربایجان از طریق گرجستان و ترکیه به مرز یونان) و TAP  (خط لوله گاز ترانس‌ آدریاتیک – در مسیر یونان – البانی – دریای ادرباتیک – ایتالیا  که ادامه TANAP در نظر گرفته می‌شود) هم امنیت انرژی اروپا را تقویت می‌کند.

در همان حال، ماروش شف‌چویچ، معاون رئیس کمیسیون اروپا در امور انرژی با اشاره به تاثیر هر چه بیشتر گاز آذربایجان بر تقویت اروپا، به حضار اطمینان داد که ظرفیت کل پروژه کریدور گاز جنوبی (از جمله، TANAP و TAP) تکمیل خواهد شد. اما این کار از چه طریق صورت خواهد گرفت؟ به نظر می‌رسد که پر کردن این خط لوله گاز با اتصال گاز ترکمنستان به آن تامین خواهد شد. وی خاطرنشان کرد:«اتحادیه اروپا امکان حمل و نقل گاز ترکمنستان از طریق کریدور گاز جنوبی را بررسی می‌کند». در ضمن، اتحادیه اروپا چند سال پیش (در سال 2011) اجازه برگزاری مذاکرات با دولت ترکمنستان در مورد این مسائل را صادر کرده بود.

مسیر خط لوله گاز ترانس‌خزر

به نظر می‌رسد که نشانه‌روی در اینجا گسترده‌تر است. چرا که قرار است گاز ایران هم وارد این مسیر شود. در همین راستا، شف‌چویچ اظهار داشت: «اتحادیه اروپا آمادگی بحث و گفت و گو در مورد امکان اتصال ایران به کریدور گاز جنوبی را دارد». علاوه بر این، «ما بارها این مسئله را با نمایندگان ایران مورد بحث و گفتمان قرار داده‌ایم».
لابی‌گران تمام این کریدورها ضمن نادیده گرفتن روسیه، حتی یک کلمه در مورد روندهای تقاضای سوخت منطقه اتحادیه اروپا؛ که مستلزم تحویل از آذربایجان، ترکمنستان و ایران هستند، صحبت نمی‌کنند. بنابراین، تکرار می‌کنیم که چنین روندهایی وجود نداشته و ندارد. با این حال، گزارشهای مربوط به "تنوع بخشی عرضه انرژی به اروپا" و "امنیت انرژی آن"  همچنان ادامه دارد. در این راستا، تلاش‌هایی برای تشویق سه کشور مذکور جهت رقابت با روسیه در بازار انرژی اروپا صورت می‌گیرد. تلاش برای وخامت فضای سیاسی در روابط متقابل مسکو با این کشورها – وظیفه و هدف اصلی این استراتژی است.

همچنین، هیئت نمایندگان ترکمنستان به ریاست "یاخشگلدی کاکایف"، مشاور رئیس‌جمهور این کشور در نشست باکو شرکت کرد. یاخشگلدی کاکایف اظهارات عجیب نمایندگان آمریکا و اتحادیه اروپا در مورد این پروژه‌ها را تکرار نکرد، بلکه بر این واقعیت تاکید کرد که "خط لوله گاز ترانس کاسپین – تنها مسیر احتمالی است که ممکن است گاز ترکمنستان را از بندر ترکمن باشی به عمق دریای خزر در باکو و از آنجا به بازار اروپا عرضه کند".

گاز آذربایجان از سال 2007 از طریق این کریدور یا به طور دقیق‌تر، از طریق بخش شرقی آن – خط لوله قفقاز جنوبی – به شرق و مرکز ترکیه عرضه می‌شود. ظرفیت‌ این خط لوله برای اتصال TANAP به آن (در ترکیه) گسترش می‌یابد. همچنین اقداماتی برای ساخت و ساز TAP صورت می‌گیرد. در عین حال، اولین تحویل گاز آذربایجان به ترکیه از طریق TANAP به میزان 6 میلیارد متر مکعب در سال برای سال جاری برنامه‌ریزی شده است. TAP در سال 2020 راه‌اندازی خواهد شد: میزات تحویل در اینجا 12-10 میلیارد متر مکعب در سال است. هزینه کل پروژه کریدور گاز جنوبی و طول آن – بدون بخش ترانس کاسپین – به ترتیب حداقل 42 میلیارد دلار و حدود 3.8 هزار کیلومتر است.

آیا این پروژه به اندازه هزینه‌اش ارزش دارد؟ تکرار می‌کنیم که موضوع، تنها فقدان تقاضای واقعی و روز افزون تحویل از طریق کریدور گاز جنوبی نیست. ظرفیت عبوری آن 16 میلیارد متر مکعب در سال خواهد بود. فعلا، گاز مرحله دوم میدای گازی شاه دنیز (11-10 میلیارد متر مکعب) اساس منابع گازی به شمار می‌رود. شرکت نفت دولتی آذربایجان SOCAR  در ژانویه سال 2018 اعلام کرد که تا سال 2025 تصمیم نهایی سرمایه‌گذاری را در مورد مرحله سوم این میدان گازی می‌گیرد، در همین راستا، 5 میلیارد متر مکعب در سال اضافه خواهد شد. اگر فرض کنیم که این طرح‌ها محقق شوند، آیا حضور منابع کشورهای دیگر در سیستم کریدور گاز جنوبی مطالبه خواهد شد؟

با توجه به عوامل مذکور، بسیاری از کارشناسان از جمله، کارشناسان روسیه و آذربایجان معتقدند که خط لوله ترانس خزر که ساخت آن مستلزم حداقل 10 میلیارد دلار است، یک پروژه سیاسی به شمار می‌رود که اولاٌ، تمایل اروپا به کاهش وابستگی به روسیه و ثانیاً، وحدت سیاسی دیگر کشورهای شوروی سابق – دارندگان منابع گازی بزرگ – را در این مسئله نشان می‌دهد.

اما در بخش دوم (وحدت سیاسی دیگر کشورهای شوروی سابق) همه چیز خیلی ساده نیست. تحلیل‌گران با تاکید بر لاینحل بودن اختلافات بین باکو و عشق‌آباد برای پر کردن خط لوله گاز ترانس خزر خاطرنشان می‌کنند که ترکمنستان از 100 درصد یا حداقل 90 درصد سهمیه گاز خود و آذربایجان هم از سهم 30 درصدی خود دفاع می‌کند. الهام علی‌یف در بیانیه خود در 14 نوامبر سال 2007 گفت: «اگر شرکای ما تمایل دارند منابع انرژی خود را از شرق دریای خزر از طریق قلمروی ما به غرب عرضه کنند، ما می‌توانیم این را براساس شرایط توافق شده در نظر بگیریم. اما ما آغاز کننده این کار نیستیم و نخواهیم بود». چنین استدلالی قابل درک است، چرا که رقابت گاز ترکمنستان با گاز آذربایجان در بازار ترکیه و اروپا بدیهی است.