به نظر می‌رسد علاقه ایالات متحده به همکاری با کشورهای آسیای مرکزی در شرایط دشوار همسایگی با افغانستان ادامه خواهد داشت. آمریکایی‌ها در واقع به دنبال فرصت‌هایی برای استقرار تاسیسات نظامی خود در منطقه یا استفاده از پایگاه‌های روسیه به عنوان آخرین چاره خواهند بود. با این حال، در واقعیت‌های کنونی، روسیه علاقه‌ای به تقویت موقعیت‌های ایالات متحده در آسیای مرکزی ندارد.
بعید است که ایالات متحده بتواند به تنهایی با کشورهای آسیای مرکزی در مورد ایجاد تأسیسات نظامی خود در قلمروی آنها به توافق برسد. در هر صورت، چنین موضوع‌هایی باید نه تنها با رهبران کشورهای منطقه، بلکه با روسیه و جمهوری خلق چین هماهنگ شود. بنابراین به احتمال زیاد می‌توان پیش بینی کرد که واشنگتن از زیرساخت‌های متحدان خود و پایگاه‌های خود واقع در منطقه خلیج فارس استفاده خواهد کرد.

مطالعات شرق/

14 اکتبر وزارت دفاع ازبکستان تایید کرد که این کشور قصد ندارد واحدهای ضد تروریستی آمریکا را در خاک خود مستقر کند. تاجیکستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی هم از ارائه پایگاه‌های نظامی به آمریکایی‌ها خودداری کردند. به گزارش وزارت خارجه روسیه، خطرهای ناشی از استقرار پایگاه‌های ایالات متحده بیش از هر مزیت احتمالی است، چرا که این امر کشور میزبان را در معرض حمله تروریست‌ها قرار می‌دهد. با این حال، به گفته Politico، واشنگتن هنوز امید خود را برای متقاعد کردن همسایگان افغانستان از دست نداده است. در این مقاله یوگنی کورینیف، دانشیار دانشگاه دولتی مطالعات ملی چرنیشفسکی ساراتوف، به بررسی دلایل اهمیت تقویت حضور آمریکا در منطقه و میزان شانس این کشور برای انجام این کار پرداخته است.
اخیرا در راستای خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، اطلاعات بیشتری مبنی بر علاقه جدی ایالات متحده به استقرار زیرساخت‌های نظامی خود در آسیای مرکزی منتشر شده است. چندین ماه است که این موضوع هم از طریق کانال‌های دیپلماتیک و هم از طریق وزارت دفاع به طور فعال مورد بررسی قرار گرفته است. در اینجا این سوال به ذهن متبادر می‌شود که ظهور آمریکایی‌ها در تأسیسات نظامی آسیای مرکزی، از جمله استقرار تجهیزات و نیروهای محدود در پایگاه‌های روسیه در منطقه تا چه اندازه واقعی است؟
 
تاریخچه حضور نظامی آمریکا در آسیای مرکزی
آمریکایی‌ها قبلا بین سال‌های 2001 تا 2014 دارای امکانات نظامی در منطقه بودند. در اوایل دهه 2000 ایالات متحده به سرعت توانست با ازبکستان و قرقیزستان در مورد ایجاد پایگاه‌های خود در خاک آنها و همچنین در مورد توسعه همکاری در حوزه امنیت با قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان در پس زمینه عملیات آغاز شده در افغانستان به توافق برسد.
در آن زمان، واشنگتن حساب زیادی روی استفاده از پایگاه هوایی فرودگاه خان آباد ازبکستان باز کرده بود. در آنجا یک مرکز حمل و نقل-لجستیک بزرگ تشکیل شده بود که امکان انتقال نیروها و تجهیزات نظامی را به افغانستان با کمک هواپیماهای نظامی-لجستیکی C-130 فراهم می‌آورد. آمریکایی‌ها مجبور شدند برای استفاده بدون مانع از چنین هواپیماهای بزرگی، باند فرودگاه و به طور کلی زیرساخت‌های فرودگاه را به روز کنند. علاوه بر این، واشنگتن مبالغ بسیار زیادی برای استفاده از این پایگاه هوایی به تاشکند پرداخت کرد.
همه چیز خوب پیش می‌رفت تا اینکه ایالات متحده تصمیم گرفت در امور داخلی ازبکستان دخالت کرده و به خاطر رویدادهای اندیجان از رهبر این کشور انتقاد کند. در پی این ماجرا، تاشکند در یک واکنش بسیار منفی از "در‌س‌های دموکراسی" واشنگتن، از ضرورت بستن پایگاه هوایی آمریکا خبر داد که در پایان سال 2005 انجام شد. بدین ترتیب، بخشی از نیروها و دارایی‌های آمریکا از کرشی-خان آباد به "ماناس" قرقیزستان منتقل شد. در سال 2001، آمریکایی‌ها پایگاه هوایی خود را در قرقیزستان افتتاح کردند. این پایگاه از اواسط دهه 2000 به یکی از مهم ترین تاسیسات حمل و نقل-لجستیکی تبدیل شد که از عملیات ایالات متحده و متحدانش در افغانستان پشتیبانی می‌کرد.
مشکل اینجا بود که قرقیزستان به عنوان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی با روسیه در حوزه امنیت همکاری نزدیک داشت و پایگاه هوایی روسی مستقر در فرودگاه "کنت" در چند ده کیلومتری پایگاه هوایی آمریکا مستقر بود.
بنا به برخی دلایل، تعامل فعال بین بیشکک و واشنگتن در سال 2014 متوقف و پایگاه هوایی ماناس آمریکا بسته شد. از دیدگاه بسیاری از کارشناسان غربی، بسته شدن تأسیسات نظامی آمریکا در آسیای مرکزی در آن زمان با توجه به تغییر تدریجی مجدد سیاست خارجی این کشور برای مشارکت فعال‌تر در فرآیندهای ژئوپلیتیکی در منطقه آسیا-اقیانوس آرام، ضربه کوچکی برای آمریکایی‌ها بود. با این حال، رویدادهای سال 2021 که با خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان در ارتباط بود، نشان داد که واشنگتن به شدت به احیای حضور نظامی خود در منطقه آسیای مرکزی علاقه‌مند است.
 
واشنگتن و پایگاه‌های نظامی روسیه در منطقه
در ماه می سال 2021، اولین اطلاعات در مورد علاقه اساسی آمریکایی‌ها به ایجاد پایگاه‌های خود در آسیای مرکزی منتشر شد. ازبکستان و تاجیکستان به عنوان گزینه‌های احتمالی برای استقرار تاسیسات نظامی آمریکا نام برده شدند. قرقیزستان این بار اصولا در پروژه‌های آمریکایی حضور نداشت. با این حال، همانطور که می‌بینید، تاشکند و دوشنبه عجله‌ای برای موافقت با پیشنهاهای واشنگتن ندارند. دو دلیل اصلی برای این عدم موافقت وجود دارد. اولا، این کشورها نمی‌خواهند روابط خود را با روسیه و چین خراب کنند. روسیه و چین مخالف ظهور پایگاه‌های آمریکایی در نزدیکی مرزهای خود هستند، چرا که در این صورت، ایالات متحده می‌تواند از تاسیسات خود برای مهار رقبای ژئوپلیتیک خود استفاده کند. ثانیا بعید است که ازبکستان و تاجیکستان بخواهند عمدا خود را به خطر انداخته و به هدف حملات تروریست‌ها تبدیل شوند.
در عین حال، هر کشوری می‌تواند استدلال‌هایی برای توضیح تصمیم خود ارائه کند که کاملا منطقی به نظر می‌رسد. تاجیکستان می‌تواند انگیزه خود را از این عدم موافقت، عضویت در سازمان پیمان امنیت جمعی اعلام کرده و برای خنثی کردن تهدیدهای ناشی از افغانستان به حمایت متحدان خود در این سازمان تکیه  کند. ازبکستان می‌تواند به این واقعیت تاکید کند که در قوانینش امکان ایجاد پایگاه‌های نظامی خارجی در نظر گرفته نشده است. این دقیقا همان چیزی است که 5 اکتبر سال 2021 صادق صفایف، معاون رئیس مجلس سنای ازبکستان به ریانووستی گفت و توضیح داد که چرا این کشور در این مورد با آمریکایی‌ها مذاکره نمی‌کند.
بنابراین، در تابستان سال 2021، دولت آمریکا شروع به جستجوی گزینه‌های دیگر کرد تا همچنان جای پای خود را در آسیای مرکزی محکم کند. 16 ژوئن جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده این موضوع را شخصا با ولادیمیر پوتین، رهبر روسیه در مذاکرات ژنو در میان گذاشت، هرچند این موضوع به طور رسمی اعلام نشد. بر اساس اطلاعات دریافت شده از روزنامه کومرسانت، رئیس جمهور روسیه به همتای آمریکایی خود پیشنهاد داد از پایگاه‌های نظامی روسی در قرقیزستان و تاجیکستان برای مبارزه مشترک با تروریسم استفاده کند.
اگر چنین پیشنهادی واقعا از سوی پوتین مطرح شده باشد، می‌تواند نوعی آمادگی مسکو برای کمک به واشنگتن که در بحبوحه خروج نیروهایش از افغانستان در وضعیت دشواری قرار گرفته است، تلقی شود.
با این حال، اگر فرض کنیم چنین پیشنهادی واقعا از سوی رئیس جمهور روسیه مطرح شده است، می‌توان گفت که انگیزه وی، تعیین اهداف واقعی ایالات متحده در آسیای مرکزی بوده است. در اصل، این یک آزمایش ساده بوده است. اگر آمریکایی‌ها واقعا به همکاری ضد تروریستی علاقه دارند، می‌توانند پیشنهاد مسکو را بپذیرند، زیرا در این صورت فرصتی بی‌نظیر برای استفاده از زیرساخت‌های پایگاه 201 در تاجیکستان و پایگاه هوایی کانت در قرقیزستان دریافت خواهند کرد که به آنها این امکان را می‌دهد ظرفیت اطلاعاتی خود را در افغانستان، از جمله از طریق استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین به میزان قابل توجهی افزایش دهند.
در عین حال، اگر واشنگتن فورا با این گزینه موافقت کند، بدان معناست که علاقه‌ای به حضور نظامی مستقل در آسیای مرکزی که می‌تواند از آن نه برای مبارزه با تروریسم، بلکه برای مهار روسیه، چین و ایران از نظر ژئوپلیتیکی استفاده کند، ندارد.
روسیه با پیروی از اصل معروف نیکولو ماکیاولی، نباید اجازه دهد رقیبی با قدرت قابل مقایسه در منطقه ظاهر شود، چرا که می‌خواهد خودش نقش رهبری را در آسیای مرکزی ایفا کند. در نتیجه، منطقی است که همچنان نگرش منفی نسبت به تلاش‌های آمریکا برای ایجاد پایگاه‌های خود در منطقه داشته باشد.
در عین حال، شایان ذکر است که آمریکایی‌ها هنوز هم به پیشنهاد احتمالی رئیس جمهور روسیه علاقه‌مند هستند. به گزارش وال استریت ژورنال (با استناد به مقام‌های آمریکایی)، در جریان دیدار ژنرال والری گراسیم‌اف، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح روسیه با ژنرال مارک میلی،  رئیس کمیته روسای ستاد نیروهای مسلح ایالات متحده که 22 سپتامبر در فنلاند برگزار شد، هیئت آمریکایی به درخواست شورای امنیت ملی ایالات متحده، موضوع استفاده مشترک از پایگاه‌های روسیه را مطرح کرد. هدف از این اقدام، درک این موضوع بود که پیشنهاد رئیس جمهور روسیه تا چه اندازه جدی است. جزئیاتی از مذاکرات درباره این موضوع وجود ندارد.
ظاهرا طرف‌ها به توافق نرسیده‌اند. سخنان سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه در پایان سپتامبر سال 2021 مبنی بر اینکه روسیه هنوز هم یک نگرش منفی نسبت به برنامه‌های ایالات متحده برای سازماندهی حضور نظامی خود در آسیای مرکزی دارد، می‌تواند به تمام موضوعات مرتبط با پیشنهاد احتمالی روسیه به آمریکایی‌ها پایان دهد. وی خاطرنشان کرد: «این اولین بار نیست که همتایان آمریکایی یا خیال‌پردازی می‌کنند یا در سخنان ما آنچه را که خود تمایل دارند می‌شنوند. به طور کلی، آنها امید دارند که بعدها تغییری در موضع ما صورت گیرد».
 
چشم اندازهای حضور نظامی آمریکا در آسیای مرکزی
بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که علاقه ایالات متحده به همکاری با کشورهای آسیای مرکزی در شرایط دشوار همسایگی با افغانستان ادامه خواهد داشت. آمریکایی‌ها در واقع به دنبال فرصت‌هایی برای استقرار تاسیسات نظامی خود در منطقه یا استفاده از پایگاه‌های روسیه به عنوان آخرین چاره خواهند بود. با این حال، در واقعیت‌های کنونی، روسیه علاقه‌ای به تقویت موقعیت‌های ایالات متحده در آسیای مرکزی ندارد. طرف‌ها ممکن است بیشتر در قالب یک توافق جوانمردانه در مورد استفاده آمریکایی‌ها از زیرساخت‌های نظامی روسیه در برخی موارد حیاتی به توافق برسند.
بعید است که ایالات متحده بتواند به تنهایی با کشورهای آسیای مرکزی در مورد ایجاد تأسیسات نظامی خود در قلمروی آنها به توافق برسد. در هر صورت، چنین موضوع‌هایی باید نه تنها با رهبران کشورهای منطقه، بلکه با روسیه و جمهوری خلق چین هماهنگ شود. بنابراین به احتمال زیاد می‌توان پیش بینی کرد که واشنگتن از زیرساخت‌های متحدان خود و پایگاه‌های خود واقع در منطقه خلیج فارس استفاده خواهد کرد.
بدون شک این امر به افزایش هزینه‌های آمریکا در انجام عملیات‌های مختلف  در افغانستان در آینده منجر شده و خطر بروز شرایط اضطراری و از دست دادن تجهیزات را تا حدی افزایش می‌یابد. آمریکا برای به حداقل رساندن این اثرات منفی، در صورت لزوم؛ بر حملات موشکی به خاک افغانستان، از جمله با سلاح‌های دقیق و استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین، تمرکز خواهد کرد. موضوع پایگاه‌های آمریکا در آسیای مرکزی همچنان به صورت دوره‌ای به عنوان یکی از عناصر مهم بازی پیچیده ژئوپلیتیک واشنگتن در منطقه مطرح خواهد شد و مسکو باید برای هرگونه تحول رویدادها در این راستا آماده باشد.
انتهای مطلب/