تحلیلی بر مناسبات قزاقستان و طالبان
اهداف و محرکه‌های سیاست خارجی قزاقستان در قبال افغانستان
25 بهمن 1402 ساعت 16:23
مولف : امید رحیمی؛ پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق
رویکرد قزاقستان در حال حاضر عمدتا اقتصادی است. اما ابعاد سیاسی آن نیز در حال پررنگ‌تر شدن است. قزاقستان نفوذ زیادی در میان اقلیت‌های قومی در افغانستان ندارد و برخلاف تاجیکستان و ازبکستان در سطح میدانی از امکانات زیادی برای جمع‌آوری اطلاعات و یا اقدام‌های عملیاتی دیگر برخوردار نیست. با وجود این، قزاقستان در سطح بین‌المللی قابلیت‌ها و مزیت‌های زیادی دارد. افغانستان در حوزۀ صنایع غذایی وابستگی شدیدی به قزاقستان دارد و عملاً هیچ اهرمی علیه قزاقستان در دستان طالبان نیست.
مطالعات شرق/
امید رحیمی؛ پژوهشگر مؤسسۀ مطالعات راهبردی شرق
مقدمه
کشورهای آسیای مرکزی در دورۀ جدید تحولات افغانستان پس از خروج آمریکا به عنوان بازیگران مستقلِ فعال در عرصۀ میدانی و حتی دیپلماتیک، فعال بوده‌اند. این در حالی است که تا پیش از آن، جمهوری‌های این منطقه نقش ثانویه را در همکاری با قدرت‌های بین‌المللی و یا منطقه‌ای در مسائل مرتبط با افغانستان داشته‌اند. لذا، ارتقاء نقش‌آفرینی و بازیگری این جمهوری‌ها یک پیش‌فرض کلیدی برای بسیاری از تحلیل‌ها است. در این میان سه کشور ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان به‌عنوان همسایگان افغانستان و کشورهایی که منافع حیاتی آن‌ها با این همسایۀ جنوبی گره خورده است، بیشترین نقش و تعامل را در مسئلۀ افغانستان داشته‌اند و حضور آن‌ها به آسیای مرکزی تعمیم یافته است. اما، به نظر می‌رسد قزاقستان نیز با وجود عدم همسایگی با افغانستان و سطح پایین‌تر درگیری در مسائل مرتبط با این کشور، در سطح مشخصی بازیگری در قبال افغانستان را آغاز کرده است. این بازیگری ماهیتاً و در چهارچوب اهداف و محرکه‌ها، متفاوت از سه جمهوری دیگر است و از این حیث می‌تواند به مدل رفتاری متفاوتی منجر شده و بازخوردهای متمایزی را از سوی دولت طالبان در بر داشته باشد. در این گزارش تلاش می‌شود ضمن بررسی تعامل‌های اخیر در روابط قزاقستان و افغانستان، محرکه‌ها و اهداف کلیدی در این تعامل مورد بررسی قرار بگیرد.
رویکرد رفتاری
قزاقستان همچون ازبکستان از اولین کشورهایی بود که تعامل‌های خود با طالبان را آغاز کرد و بدون شناسایی رسمی این گروه، سطحی از مناسبات نیمه‌رسمی را برقرار کرد. این کشور سفارتخانۀ خود را در کابل حفظ کرد و حتی در این مدت سفیر جدیدی را در این سفارتخانه مستقر کرد که نشان از تغییر رویکرد این کشور پس از تثبیت طالبان دارد. در عین حال در مدت کوتاهی پس از تثبیت قدرت طالبان، سفارت افغانستان در آستانه را در اختیار نیروهای طالبان گذاشت تا کانال‌های ارتباطی حفظ شود. در بازۀ یک سال اخیر نیز سطح بالایی از تعامل‌ها بین دو طرف شکل گرفته است. این تعامل‌ها به طور متمرکز حول حوزۀ اقتصادی شکل گرفته است.
رشد مبادلات تجاری در دومین سال به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان یکی از نشانه‌های این رویکرد است. در سال 2022 در مقایسه با سال 2021 (نخستین ماه‌های به قدرت رسیدن طالبان) حجم تجارت دوجانبه بین قزاقستان و افغانستان با ثبت رقم 987 میلیون دلار، رشدی تقریباً 100 درصدی را تجربه کرد. این در حالی است که در سال‌های قبل‌تر در دولت "اشرف غنی"، مبادلات تجاری دو کشور به ندرت از 600 میلیون دلار فراتر رفته بود. بخش مهمی از مبادلات تجاری سال 2022 به واردات افغانستان از قزاقستان و به‌طور ویژه به موضوع آرد تخصیص یافته است. افغانستان با مصرف 1.3 میلیون تن، بزرگ‌ترین خریدار آرد قزاقستان محسوب می‌شود که تقریباً 70 درصد از صادرات آرد این جمهوریِ آسیای مرکزی است. البته در سال 2023 این مبادلات تجاری، با کاهش به سطح حدوداً 600 میلیون دلار، مجدداً افت محسوسی را تجربه کرده است. بخش مهمی از این روند به دلیل ممنوعیت کشت خشخاش و کشت گندم به جای آن در افغانستان است که باعث تضعیف بازار آرد قزاقستان در این کشور شده است.
همچنین در آوریل 2023 دو کشور، یک مجمع تجاری بزرگ را در کابل برگزار کردند که به افتتاح خانۀ تجارت قزاقستان در کابل منجر شد. در آگوست 2023 نیز دومین رویداد بزرگ تجاری بین دو کشور برگزار شد. در چهارچوب این رویداد یک هیئت سیاسی و اقتصادی از دولت طالبان شامل رئیس بانک مرکزی افغانستان، نمایندگان بانک‌های بزرگ خصوصی، رئیس شرکت ملی انرژی، رئیس شرکت مخابرات، رئیس اتاق محصولات کشاورزی و دامی و نمایندگان سایر شرکت‌های خصوصی به رهبری "نورالدین عزیزی"، وزیر صنعت و تجارت دولت طالبان به آستانه سفر کرد. استقبال در سطح معاون نخست‌وزیر از این هیئت تجاری نشانگر آن است که قزاقستان به‌وضوح راهبرد منسجمی در قبال افغانستان در پیش گرفته است. محورهای اصلی این رویداد اقتصادی مشترک شامل لجستیک، حوزۀ معدن و بخش بانکی می‌شد و شماری از اسناد و تفاهم‌نامه‌های تجاری در پایان آن به امضای نمایندگان دو کشور رسید.
با وجود این، مسائل سیاسی و به‌ویژه امنیتی کماکان بر این روابط سایه افکنده است. در زمان سفر هیئت طالبان به آستانه، انتقادهای زیادی از حضور چهره‌های وابسته به یک گروه تروریستی در این کشور مطرح شد. استدلال دولت قزاقستان آن بود که طالبان در سازمان ملل متحد به عنوان یک گروه تروریستی شناخته نشده و تنها شمار زیادی از اعضا و رهبران آن در لیست تحریم‌های شورای امنیت قرار گرفته‌اند. در عین حال تأکید شد که هیچ‌کدام از این چهره‌های تحریم شده در هیئت تجاری افغانستان نبوده‌اند و عملاً هیچ خطری قزاقستان را تهدید نمی‌کند. با این حال با توجه به مصوبات رسمی دولت قزاقستان مبنی بر ثبت شدن نام طالبان در لیست گروه‌های ممنوعه در این کشور، کماکان تناقض‌هایی در این مواضع وجود داشت. اواخر دسامبر 2023 "آیبیک صمدیاروف"، سخنگوی وزارت امور خارجۀ قزاقستان در یک مصاحبه با خبرگزاری دولتی قزاقستان تأکید کرد که طالبان در شورای امنیت سازمان ملل متحد به عنوان یک گروه تروریستی شناخته نمی‌شود و در راستای تحولات اخیر «قزاقستان جنبش طالبان را از شمار گروه‌های ممنوعه خارج کرده است». در توضیح این تصمیم وزارت خارجۀ قزاقستان تأکید کرد که این اقدام می‌تواند به خروج افغانستان از انزوای بین‌المللی کمک کند.
محرکه‌ها و اهداف
محرکه‌ها و اهداف قزاقستان از توسعۀ تعامل‌ها با افغانستان به‌وضوح متفاوت از سایر کشورهای آسیای مرکزی است. این تفاوت کلیدی به دلیل تفاوت در موقعیت جغرافیایی و عدم پیوستگی ژئوپلیتیکی این دو کشور است. بر این اساس مهم‌ترین محرکه‌ها و اهداف این کشور را می‌توان به شرح ذیل خلاصه کرد:
کد مطلب: 3678