تحلیلگران و کارشناسان مختلفی بازگشت طالبان به قدرت را امری اجتناب‌ناپذیر می‌دانستند. چند فرضیه در پس این گونه ارزیابی‌ها قرار دارد: افغان‌ها بیش از آن قبیله‌ای و محافظه‌کار هستند که بتوانند دموکراسی را بپذیرند، ساختارهای دولتی افغانستان دارای نوعی فساد بومی هستند، و این کشور، پهناورتر و کوهستانی‌تر از آن است که یک نیروی خارجی بتواند امنیت آن را به خوبی تأمین کند.
اگر این فرضیه‌ها درست باشند، می‌توان آینده افغانستان را پیش‌بینی کرد: طالبان خواهند ماند. اما باید یک نکته را مد نظر قرار داد که این‌ها باورهایی آزمون نشده هستند. در این گزارش، نشان داده می‌شود که طی 5 سال دیگر چه آینده‌ای در انتظار افغانستان خواهد بود.
سناریو سازی ابزاری مناسب برای کمک به اتخاذ تصمیم‌های سیاسی مناسب است. در دو سناریوی وقوع جنگ داخلی و برقراری ثبات تلاش می‌شود تا با نشان دادن دو سوی یک طیف، احتمالات آینده بررسی شده و به روند تصمیم‌سازی کمک شود.

مطالعات شرق/

با نگاهی به گذشته، تسلط طالبان بر کابل در تابستان سال 2021 قابل پیش بینی به نظر می‌رسید. تحلیلگران و کارشناسان، از جمله «میخائیل گورباچف» رهبر شوروی سابق، نیز بازگشت طالبان به قدرت را امری اجتناب ناپذیر تاریخی بیان کرده‌اند. چند فرضیه در پس اینگونه ارزیابی‌ها قرار دارد: اینکه افغان‌ها بیش از آن قبیله‌ای و محافظه کار هستند که بتوانند دموکراسی و برابری را بپذیرند، اینکه ساختارهای دولتی افغانستان دارای نوعی فساد بومی هستند و اینکه این کشور، پهناورتر و کوهستانی‌تر از آن است که یک نیروی خارجی بتواند امنیت آن را به خوبی تأمین کند.

اگر این فرضیه‌ها را درست بدانیم، در آن صورت از قبل می‌توانیم آینده افغانستان را پیش بینی کنیم: طالبان اینجا هستند تا بمانند. اما باید یک نکته را مد نظر قرار داد: اینها باورهایی آزمون نشده هستند. در این گزارش، ما بر آن شده‌ایم تا فراتر از این فرضیه‌های آزمون نشده حرکت کرده و نشان دهیم که طی 5 سال دیگر چه آینده‌ای در انتظار افغانستان خواهد بود و چرا. ما در ابتدا، هفت تردید مهم و حیاتی را که ممکن است تعیین کننده خط سیر آتی افغانستان باشند مورد شناسایی قرار خواهیم داد. در بخش دوم، سناریویی را مطرح می‌کنیم که عوامل تهدید کننده برای بقای قدرت طالبان را مشخص می‌کند. بخش سوم، درباره شرایطی است که به طالبان امکان می‌دهند رژیم خود را تثبیت کند. در نهایت هم، به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت که این یافته‌ها چه معنایی برای اتحادیه اروپا خواهند داشت.

تردیدهای موجود درباره افغانستان   
در شرایطی که وضعیت تردید غالبا با مفاهیمی چون تهدید یا ریسک اشتباه گرفته می‌شود، این اصطلاح اشاره به یک نوع عدم قطعیت دارد. آینده به طرق مختلفی دارای یک نوع عدم قطعیت است ـ یا به این خاطر که ما اطلاعات و مدل‌های درستی در اختیار نداریم یا به خاطر اینکه ما با بازیگرانی رو به رو هستیم که انتخاب‌های آنها به راحتی قابل شناسایی نیستند. این یعنی، علت به وجود آمدن همه تردیدها، یکسان نیست: ما می‌توانیم سطوح ساده‌ای از تردید را تجربه کنیم و در همین حال، با افزایش گزینه‌های موجود و بازیگران درگیر، این تردید به شکل فزاینده‌ای پیچیده خواهد شد.

هدف از آینده پژوهی، کاهش چنین تردیدهایی است. با این حال، هر ابزار آینده پژوهی هم در هر سطحی از تردید کارآمد نخواهد بود. به طور کلی، ما چهار سطح تردید داریم: سطح (1) که ویژگی آن، در دسترس بودن داده‌ها و وضوح نسبی سئوال موجود است (برای مثال، پیش بینی‌های مربوط به امور جمعیت شناسی معمولا مبتنی بر تردیدهای سطح 1 است). تردید سطح (2) پیچیده‌تر است، از آن جهت که دو یا چند گزینه مجزا را ارائه می‌کند که هر کدام نتایج متفاوتی در آینده دارند. هرچند در این سطح از تردید، چند آینده مختلف قابل ترسیم است اما دامنه نتایج احتمالی به طور مشخص قابل تعریف است. این وضعیت در تضاد با سطح (3) است؛ جایی که برای پیش بینی دامنه نتایج احتمالی، گزینه‌ها و بازیگران بسیار زیادی وجود دارند که غالبا به هم پیوسته و مرتبط هستند. در نهایت هم سطح (4) تردید است. در این سطح، وضعیت امور به قدری پیچیده یا مبهم است که امکان پیش بینی را فراهم نمی‌کند.
ما در این گزارش، آینده سیاسی افغانستان را در سطح (3) تردید طبقه بندی می‌کنیم. در همین راستا، ما هفت عامل تردید را درباره توانایی طالبان برای تثبیت قدرت خود طی پنج سال آینده تعریف می‌کنیم.

خطر عود درگیری‌ها در دوران پسا جنگ
افغانستان به عنوان یک کشور پسا جنگ، 51 درصد احتمال آن را دارد که طی پنج سال آینده گرفتار خشونت دوباره شود. علت این امر آن است که به لحاظ ساختاری، احتمال درگیری در کشورهایی که به تازگی از درگیری مسلحانه بیرون آمده‌اند، بیشتر از جاهای دیگر است. ورود افغانستان به چرخه‌های مکرر درگیری از دهه 1970 به بعد، به خوبی موید وجود این «تله درگیری» در این کشور می‌باشد. پس از به قدرت رسیدن طالبان در آگوست 2021، این احتمال وجود دارد که رژیم  طالبان از جانب سه منبع، با نوعی مقاومت مسلحانه مواجه شود: اول، «جبهه مقاومت ملی» به رهبری «احمد مسعود» و «امرالله صالح» (که در حال حاضر تعداد نیروهای جنگجوی آن حدود 8000 نفر تخمین زده می‌شود)، از بهار 2022 مقاومت مسلحانه‌ای را علیه طالبان آغاز کرده است.

دوم، گروه «داعش خراسان» (که برآورد می‌شود بین 500 تا 2000 جنگجو در اختیار داشته باشد) از زمان به قدرت رسیدن طالبان تا کنون حدود 18 حمله انجام داده است و به رغم سکوت نسبی که طی هفته‌های اخیر داشته، به احتمال زیاد به شورش خود ادامه خواهد داد. مورد آخر اینکه، به دنبال بیکار شدن نیروهای سابق پلیس و ارتش و احتمال پیوستن آنها به جنگجویان مقاومت، گروه‌های جدید یا قبلا ناشناخته‌ای در حال ظهور هستند. خطر وقوع یک شورش خشونت بار از محل این سه منبع، در کنار جغرافیای پیچیده و کوهستانی افغانستان که می‌تواند پناهگاه‌های بالقوه‌ای را در اختیار نیروهای مقاومت قرار دهد، توانایی طالبان را برای سرکوب مخالفان کاهش می‌دهد.

ابزارهای غیرآشکار جنگ  
علاوه بر این، در مناطقی که بازیگران غیردولتی قادرند از طریق فروش مواد خامی چون تریاک، الماس و الوار درآمدزایی کنند، احتمال وقوع جنگ بیشتر است. در حال حاضر، 85 درصد تریاک جهان در افغانستان تولید می‌شود و یک سوم روستائیان درگیر کشت خشخاش هستند. انتظار می‌رود که تغییرات آب و هوایی نیز تولید این محصول را افزایش دهد. چون خشخاش گیاهی است که در مقایسه با بسیاری از محصولات مقاوم، به آب بسیار کمتری نیاز دارد و لذا برای کشاورزان افغانستانی که غالبا درگیر خشکسالی هستند جذابیت زیادی دارد. هر چند این مسئله به اندازه کافی نگران کننده است اما خبرهای بدتر دیگری نیز وجود دارد: با توجه به اشباع شدن بازار هروئین جهان، نشانه‌هایی وجود دارد دال بر اینکه تولید مواد مخدر در افغانستان در حال حرکت به سمت تولید مواد مخدر صنعتی و شیمیایی مثل مت آمفتامین‌ها (که با نام شیشه و کریستال هم شناخته می‌شوند) است. از سال 2018، تولید این مواد در افغانستان تقریبا ده برابر شده است. این نشان دهنده یک روند جهانی است که اروپایی‌ها را نیز نگران کرده است.  

رابطه فقر و درگیری
در این میان، حقیقتی وجود دارد که سبب تشدید این دینامیک‌ها می‌شود: خطر بازگشت دوباره درگیری در کشورهایی که سطح درآمدی پایینی دارند بیشتر است. افغانستان توسعه نیافته‌ترین کشور در آسیا بوده و طبق شاخص توسعه انسانی سازمان ملل، در بین 189 کشور، در ردیف 169 قرار دارد. به دنبال تعلیق کمک‌های غیر بشردوستانه اتحادیه اروپا و دیگر کمک کنندگان به افغانستان، «برنامه توسعه سازمان ملل» (UNDP) تخمین می‌زند که 97 درصد جمعیت افغانستان ممکن است تا اواسط سال 2022، زیر خط فقر بیایند. متأسفانه، تغییرات آب و هوایی می‌تواند این اوضاع ناپایدار اقتصادی را وخیم‌تر کند: 80 درصد افغان‌ها برای امرار معاش وابسته به کشاورزی هستند؛ بخشی که هم به واسطه خشکسالی و هم سیلاب ممکن است دچار صدمات شدیدی شود. تعدد تکرار این نوع وقایع به قدری با شتاب رو به افزایش است که افغانستان را از نظر ریسک فجایع طبیعی در ردیف پنجمین کشور آسیب پذیر جهان قرار داده است. مشاهدات حکایت از آن دارند که خشکسالی‌ها، به همراه روند سریع ذوب شدن برف‌ها در فصل بهار، سبب فرسایش زمین و از بین رفتن قابل توجه پوشش گیاهی شده و می‌تواند پیامدهای مخربی برای دامداران و کشاورزان دیم کار داشته باشد.

عامل ثبات
افغانستان ابزارهای لازم را برای خروج از این دور باطل فقر و درگیری در اختیار دارد. اما انجام این کار مستلزم آن است که رهبری سیاسی این کشور بتواند برای حدود دو دهه ثبات داخلی افغانستان را تضمین کند: این زمان برای ایجاد زیرساخت‌های لازم برای استخراج ذخایر گرانبهای لیتیوم در این کشور کافی است. لیتیوم یک عنصر معدنی کمیاب و واکنش پذیر است که بخش اصلی باتری‌های قابل شارژ و دیگر فناوری‌هایی که نقش حیاتی را در انتقال انرژی در جهان بر عهده دارند تشکیل می‌دهد. در نتیجه، انتظار می‌رود که درخواست جهانی برای این عنصر تا سال 2030 حدود 756 درصد افزایش پیدا کند؛ لذا برخی کارشناسان این عنصر را «نفت جدید» نامیده‌اند. چین که سردمدار اصلی ذخایر لیتیوم فرآوری شده در جهان می‌باشد، پیش از این توانسته است از طریق قراردادهای اجاره، به معادن افغانستان دسترسی پیدا کند (هرچند بی ثباتی، فساد و نبود زیرساخت‌ها، بهره برداری آنها را از این معادن در زمان دولت‌های قبلی افغانستان محدود نگه داشت) و تبدیل به یکی از اولین کشورهایی شود که پس از به قدرت رسیدن طالبان در آگوست 2021، از تمایل خود برای ایفای یک «نقش سازنده» در توسعه اقتصادی افغانستان خبر داده است. این عوامل، در کنار سرمایه‌گذاری‌های معدنی جسورانه چین در سایر نقاط مستعد درگیری، نشان می‌دهد که در صورت ایجاد سطح پایداری از ثبات در این منطقه، پکن تمایل خواهد شد تا در زمینه بهره برداری از معادن و منابع معدنی کمیاب افغانستان سرمایه‌گذاری کند.  

کسب رضایت داخلی
یک عدم قطعیت هم ناشی از این حقیقت است که طی 15 سال گذشته، حمایت‌های مردمی از طالبان تا حد قابل توجهی کاهش پیدا کرده است. این تغییر احساسات مربوط به این حقیقت است که مردم دیگر مثل سال 1996، طالبان را عامل ایجاد نظم در یک کشور متفرق و جنگ زده نمی‌دانند: حالا این گروه مسئول بی ثباتی و هرج و مرج فراگیر کشور شناخته می‌شود. در سه سال قبل از سقوط کابل، سالیانه بین 8800 تا 10000 غیرنظامی کشته یا مجروح می‌شدند. طالبان متهم اصلی این خشونت‌ها بود و بیش از هر گروه درگیر دیگری موجب وارد آمدن تلفات شده بود. علاوه بر این، به مرور زمان، حمایت افغان‌ها از دموکراسی وحقوق زنان به طور پیوسته افزایش یافته است. همچنین مشخص نیست که آیا کادر رهبری طالبان که عمدتا متشکل از همان چهره‌های دوران حکومت دهه 1990 است، می‌تواند با یک جمعیت بسیار جوان‌تر و بیشتر ارتباط برقرار کند. جمعیت افغانستان از سال 1996 بیش از دو برابر شده است و برآورد می‌شود که جمعیت این کشور تا سال 2025 به حدود 43 میلیون نفر برسد. این در حالی است که دو سوم از جمعیت افغانستان هیچ خاطره‌ای از دوران اول حکومت طالبان ندارند.