مطالعات شرق/

سقوط دولت جمهوری افغانستان به دست طالبان در آگوست 2021، نقطه عطفی برای تحرکات عملیاتی سازمان‌های تروریستیِ فرا ملی بود که در این کشور پناه گرفته بودند. خروج نیروهای مسلح خارجی از افغانستان، فرصتی را نیز در اختیار «داعش خراسان» قرار داد تا بتواند به عنوان رقیب طالبان (که حالا در نقش جدید خود، به‌عنوان یک دولت غیررسمی ظاهر شده بود) قدرت‌نمایی کند. اما داعش خراسان، به عنوان یک بخش مهم از یک شبکه جهانی، صرفاً سرنگونی رژیم جدید طالبان را دنبال نمی‌کند بلکه اهدافی بسیار بزرگتر از این دارد. مارس 2023، ژنرال «مایکل کوریلا» فرمانده ارتش آمریکا که بر عملیات‌های ایالات متحده در افغانستان نظارت داشت، با اشاره به روند صعودی افزایش توانایی‌های داعش خراسان، هشدار داد که این گروه می‌تواند در کمتر از شش ماه، دست به یک عملیات خارجی علیه یک هدف اروپایی بزند. این هشدار کوریلا، با یک سند اطلاعاتی ایالات متحده که یک ماه قبل فاش شده بود همخوانی داشت. در این سند آمده بود که داعش یک مدل مقرون به صرفه برای عملیات‌های خارجی خود ایجاد کرده که متکی به منابع خارج از افغانستان، عوامل اجرایی حاضر در کشورهای هدف و همچنین شبکه‌های تسهیل کننده گسترده است. 

این ارزیابی تهدید ایالات متحده را می‌توان در وضعیت مالی داعش مشاهده کرد. طبق گزارش‌ها، داعش خراسان یک ذی‌نفع خالص در شبکه مالی جهانی داعش است؛ هر چند که سقوط تدریجی فرماندهی مرکزی داعش در سوریه بدین معنا است که داعش خراسان نمی‌تواند در آینده روی این کمک‌های مالی حساب چندانی باز کند. با این حال، این وضعیت نشان می‌دهد که داعش تا چه حد به پتانسیل داعش خراسان برای تحقق اهداف اصلی جنبش اعتماد دارد. با توجه به این مسئله و بخصوص، با در نظر گرفتن این موضوع که خطر تهدیدهای جهادی خارجی از افغانستان بار دیگر در حال ظهور است، لازم است تا شناساسی و هدف گرفتن جریان‌های مالی که به سمت خزانه جنگی داعش خراسان روانه هستند در اولویت قرار گیرد.

مال من، مال شماست
پس از روندهای مشاهده شده در سایر شاخه‌های داعش (بخصوص از زمان اوج تصرف‌های سرزمینی این گروه در عراق و سوریه)، داعش خراسان ترغیب شده است تا وابستگی مالی خود را به رهبری مرکزی داعش کاهش دهد. نظام قطب و اقماری منطقه‌ای داعش، درآمدزایی و سایر مسئولیت‌ها را با دفاتر منطقه‌ای شبکه داعش به اشتراک گذاشته و به سمت یک راهبرد «تأمین مالی منطقه‌ای» رو به حرکت است.

برای مثال، تیم رصد تحریم‌های سازمان ملل، به نقش دفتر منطقه‌ای «الکرار» مستقر در منطقه «پانتلند»، در شمال سومالی، اشاره می‌کند. این دفتر نه تنها یک پایگاه برای هماهنگی تحرکات داعش در آفریقاست بلکه در انتقال منابع مالی به خارج از حوزه نفوذ خود نیز فعالیت دارد؛ از جمله ارسال پول برای داعش خراسان (از طریق کنیا و یمن و همچنین احتمالا از طریق یک کانون مستقر در انگلیس). در واقع، عملیات ویژه آمریکا در سومالی که منجر به کشته شدن «بلال السودانی» از تسهیل‌گرهای مالی برجسته داعش شد، ارتباط بین دفتر «الکرار» را با بحث تأمین مالی داعش خراسان آشکار کرد؛ از جمله ارتباط مستقیم بین این دفتر و نیروهای داعش خراسان که مسئول حمله آگوست 2021 در فرودگاه کابل بودند. علاوه بر این، طبق اطلاعات سازمان ملل، دفتر «الکرار» ماهیانه مبلغ 25 هزار دلار را از طریق رمز ارز برای داعش خراسان ارسال می‌کرده است.

این احتمال وجود دارد که از اواخر سال 2021، ده‌ها هزار دلار پول برای دفتر «الصدیق» مستقر در افغانستان (که بر همه شاخه‌های داعش در آسیا، از جمله داعش خراسان نظارت دارد) ارسال شده باشد. طبق برخی برآوردها، داعش خراسان حدود 500 هزار دلار را در این مدت دریافت کرده است. براساس ارزیابی «آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا»، در سه ماهه آخر سال 2022، داعش خراسان «تقریبا به طور قطعی» حمایت‌های مالی‌ای را از داعش مرکزی دریافت کرده که بخشی از آن، به عملیات‌های خارجی در اروپا و روسیه اختصاص داده شده است. البته این حمایت‌های مالی، بدون هیچ قید و شرطی هم نیست. هرچند داعش خراسان برای طراحی و اجرای حملات در افغانستان و منطقه همچنان خودمختار است اما داعش مرکزی، از طریق این حمایت‌های مالی و همچنین از طریق انجام انتصاب‌ها در کادر رهبری، سطحی از نفوذ را بر داعش خراسان خواهد داشت.

به رغم اینکه از اعضای خانواده داعش خواسته شده است تا یک رژیم مالی مستقل‌تر برای خود ایجاد کنند اما ساختار این شبکه مالی جهانی همچنان به قوت خود باقی می‌ماند، به نحوی که داعش خراسان تا زمانی که بهترین عملکرد را در بین شاخه‌های داعش داشته باشد، همچنان ارزشمندترین گروه برای دریافت منابع مالی رو به کاهش سازمان خواهد بود. با این حال، با توجه به ضربه وارد شده به دفتر «الکرار» پس از مرگ «السودانی» و همچنین کاهش منابع مالی داعش مرکزی، ممکن است شبکه‌های تسهیل کننده مالی داعش خراسان در آینده تضعیف شوند. در چنین شرایطی، داعش خراسان برای حفظ روندهای عملیاتی، عضوگیری و تبلیغاتی خود باید جریان‌های درآمدی خود را تنوع بخشی کند.
 
 
منابع مالی‌ات را خودت تأمین کن
 به احتمال زیاد، داعش خراسان برای تأمین نیازهای مالی خود، تسهیل کنندگان مالی مستقر در کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس را مد نظر قرار داده است؛ این تسهیل کنندگان، مثل گذشته، وظیفه جذب و انتقال منابع مالی را به افغانستان بر عهده دارند. اواسط سال 2016، تسهیل کنندگان داعش خراسان، از یک سازمان عام المنفعه به نام «سازمان رفاه اجتماعی نجات» استفاده می‌کردند تا بتوانند کمک‌های مالی را از قطر، امارات، عراق و سایر کشورهای خاورمیانه جمع آوری کرده و این مبالغ را از طریق دفاتر آن در کابل و جلال آباد، بین فرماندهان داعشی تقسیم کنند. اقدام‌های ضد تروریستی سرسختانه طالبان در شرق افغانستان احتمالا کمک کنندگان خصوصی در کشورهای عرب خلیج فارس را بر آن داشته است تا برای حفظ منافع خود، به حمایت مالی از داعش خراسان روی آورند. یکی از این موارد، عملیات‌های طالبان بر ضد مساجد و مدارس دینی سلفی در شرق افغانستان بوده است؛ نهادهایی که به حمایت مالی از داعش خراسان پرداخته و بودجه‌ای نیز از کمک کنندگان کشورهای عرب خلیج فارس دریافت می‌کنند.

جلب حمایت‌ مالی این جوامع (غالبا در دره‌های دور از دسترس ولایت ننگرهار)، نقش مهمی در برنامه‌های خود اتکایی مالی داعش خراسان دارد ـ چه این حمایت‌ها را «کمک مالی» بدانیم و چه، به عبارت دقیق‌تر، آن را نوعی «اخاذی» به حساب آوریم. برای مثال، پس از اینکه داعش خراسان بخش زیادی از سرزمین‌های تحت کنترل خود در ولایت کنر را در سال 2020 از دست داد، شماری از بزرگان قبایلی، خبرنگاران، فعالان مدنی و مقام‌های دولتی گزارش دادند که چگونه همه کشاورزان و کسبه مجبور بوده‌اند در زمان اشغال این مناطق توسط داعش خراسان، بخشی از درآمد خود را به عنوان مالیات به این گروه بپردازند. به نظر می‌رسد که داعش خراسان، از شرکت‌های تجاری و حمل و نقل نیز اخاذی می‌کند و گاهی این کار را تحت نام نیروهای طالبان انجام می‌دهد تا بتواند دشمن خود را نیز بی‌اعتبار کند.

در نقاط مختلف دنیا   
نظام قطب و اقماریِ جهانیِ داعش، برای جابه‌جایی پول در کل شبکه، از روش‌های قابل اعتماد و آزمون پس‌داده‌ای استفاده می‌کند، مثل استفاده از خدمات پولی ثبت نشده، پیک‌های انتقال وجه نقد و شبکه‌های حواله (یک نظام انتقال پول چند صد ساله). از پیک‌های انتقال وجه (که برخی از آنها رابطه نزدیکی با داعش خراسان دارند و برخی هم به صورت دوره‌ای استخدام می‌شوند) احتمالا برای انتقال پول در افغانستان و به صورت منطقه‌ای استفاده می‌شود. عوامل این گروه در جلال آباد و کابل، برای دریافت (و احتمالا ارسال) پول از شبکه جهانی و همچنین پس‌انداز ده‌ها هزار دلار سرمایه این گروه، از «حواله‌دارها» استفاده می‌کنند. این شبکه‌های حواله، به شبکه‌های مالی وسیع‌تر داعش، مثل «شبکه الراوی»، متصل می‌شوند ـ شبکه الراوی در دهه 1990، از طریق خدمات پولی و پولشویی، به صدام حسین کمک کرد تا بتواند تحریم‌ها را دور بزند و حالا هم از طریق عوامل خود در عراق، ترکیه، بلژیک، کنیا، روسیه، چین و سایر نقاط دنیا، از تسهیل جریان مالی داعش حمایت می‌کند.

این شبکه از تکنیک‌های پولشویی متداولی (مثل استفاده از نیروهای نیابتی، لایه بندی و قاچاق پول) برای پنهان کردن خاستگاه منابع مالی داعش استفاده می‌کند؛ در این میان، تجارت طلا نیز یک روش مطلوب به حساب می‌آید. تا دسامبر 2018، «مشتاق الراوی» رئیس این شبکه، در بلژیک زندگی می‌کرد و مبادلات پولی را در سوریه، ترکیه، سودان و کشورهای خلیجی انجام می‌داد. وی همچنین برای جمع آوری، پولشویی و انتقال وجوه داعش، از شرکت‌های صوری و یک سازمان خیریه ناشناس در کرانه باختری استفاده می‌کرد. ماهیت پراکنده و مخفیانه شبکه‌هایی چون «الراوی»، آنها را به یک دارایی ارزشمند برای داعش بدل کرده و به این گروه امکان می‌دهد تا در برابر عملیات‌های ضد تروریستی، تاب آوری پیدا کرده و از شکاف‌های موجود در رژیم مالی ضد تروریستی جهانی بهره برداری کند.

اما به رغم موفقیت این نوع روش‌های انتقال پول، شواهد تازه حکایت از آن دارند که استفاده از رمز ارزها، به یک ابزار مالی مهم‌تر برای داعش بدل شده است. شرکت‌های تحلیل بلاکچین، به طور مستقل گزارش داده‌اند که کمک‌های مالی در قالب Bitcoin، Ethereum و TRX (ترون) برای واحد رسانه‌ای داعش خراسان ارسال می‌شود. این کمک‌ها به احتمال زیاد، در پاسخ به برنامه‌های تبلیغاتی و عضوگیری داعش، از جمله یک برنامه عضوگیری داعش خراسان در تاجیکستان، انجام می‌شود که رقم آن بالغ بر 2 میلیون دلار در قالب USDT (ترون) بوده است. اما بیشترین کاربرد رمز ارزها، استفاده از آن برای انتقال وجوه در سطح بین‌المللی است. با این حال، هنوز مشخص نیست که رمز ارزهای نگهداری شده توسط داعش خراسان چگونه ‌تبدیل به پول نقد یا ارز رایج می‌شوند تا در نهایت بتوانند توسط این گروه مورد استفاده قرار گیرد.

با افزایش سریع روی آوردن مردم افغانستان به رمز ارزها پس از سقوط دولت جمهوری و در شرایطی که کمک‌های اضطراری به صورت رمز ارز ارسال می‌شد و توسط صرافی‌ها یا حواله‌دارهای محلی نقد می‌شد، این روش به یک شریان اقتصادی حیاتی بدل شد؛ چون در آن زمان، نقل و انتقال‌های بانکی تقریبا غیرممکن شده بود. هر چند ممنوعیت استفاده از رمز ارزها در افغانستان توسط طالبان در تابستان سال 2022، خطرات نقد کردن ارزهای دیجیتال را افزایش داده اما بعید است که باعث نابودی کامل این تجارت در افغانستان شده باشد. علاوه بر این، داعش خراسان می‌تواند در طول مرز پاکستان یا هر جای دیگری که تسهیل کنندگان مالی این گروه در آنجا مستقر هستند یا در جاهایی که حواله‌دارها یا صراف‌ها پذیرای رمز ارزها هستند، به آسانی از روش‌های مشابه استفاده کند. درباره پول نقد هم، داعش خراسان می‌تواند از پیک برای انتقال وجوه به هر کجا که خواست استفاده کند یا از این پول برای پرداخت هزینه کالا و خدمات یا پوشش هزینه‌های دیگری مثل پرداخت دستمزدها استفاده کند. در غیر این صورت، حواله‌دارها می‌توانند این وجوه را به صورت رمز ارز برای فرد ذی‌نفع به امانت نگه دارند یا آن را به فرد دیگری منتقل کنند.

به دنبال پول
جایگاه مناسب داعش خراسان در بین شبکه جهانی داعش، باعث شده است تا این گروه بتواند به منابع مالی‌ای دسترسی داشته باشد که از طریق اکتفای صرف به منابع مالی خود، نمی‌توانست آنها را به دست آورد. اما این ارتباط‌های مالی، نقاط دسترسی را برای جانمایی و در نهایت، ایجاد اختلال در این شبکه به وجود می‌آورند و می‌توانند روی عملکرد داعش خراسان و همچنین سایر شاخه‌های داعش اثرگذار باشند.

در چنین شرایطی، تمرکز دوباره روی ابزارهای تحریمی داخلی و بین‌المللی برای تسهیل‌کنندگان مالی داعش در خارج از افغانستان، می‌تواند یک نقطه شروع خوب باشد. افرادی که می‌توانند مانور آزادانه در ترکیه، پاکستان، کشورهای عرب خلیج فارس و حتی در اروپا یا شمال آمریکا داشته باشند، آسیب‌پذیری بیشتری در برابر تحریم‌های مالی هدفمند دارند، تا رهبران داعش خراسان که در شرق افغانستان مستقر هستند و تقریبا هیچ تبادل بانکی با موسسات مالی تحریمی ندارند. مسدود کردن و فهرست برداریِ دارایی این تسهیل کنندگان مالی، دست کم می‌تواند شرایط زندگی آنها را دشوارتر کرده و کارآیی آنها را برای جذب و انتقال پول برای داعش خراسان کاهش دهد. این روند را می‌توان با شناخته شده‌ترین بخش‌های این ساختار آغاز کرد. برای مثال، دستگیری یا تحریم هدفمند اعضای شبکه «الراوی» می‌تواند به تضعیف شبکه‌های مالی فرا‌ملی داعش کمک کرده و جریان‌های مالی جاری به سمت داعش خراسان را قطع کند یا دست کم، هزینه‌های انتقال وجه را برای این گروه بالا ببرد.  

این واکنش‌ها باید همگام با به روز شدن تروریست‌ها با فناوری‌های جدید درآمدزایی و انتقال وجه به پیش برود. لازم است تا از قابلیت کشورها در تجزیه و تحلیل بلاکچین‌ها، برای شناسایی ارتباط‌های مالی داعش خراسان در بلاکچین استفاده شود. در اینجا، مقام‌های اطلاعاتی می‌توانند در حوزه مالی با یکدیگر وارد همکاری شوند تا بتوانند حواله‌دارهای پذیرنده رمز ارز یا سایر شرکت‌های خدمات پولی را که در زمینه نقد کردن ارزهای دیجیتال فعالیت دارند شناسایی کنند. با ردیابی این تراکنش‌ها (چه در افغانستان باشد و چه در سایر نقاط) می‌توان روند استفاده داعش خراسان از ارزهای دیجیتال را مختل کرد و فرصت‌های این گروه یا تسهیل کنندگان مالی آن را برای نقد کردن رمز ارزهای ارسالی از سوی داعش مرکزی یا کمک کنندگان شخصی، محدود کرد. برای مثال، شناسایی یک صرافی ترکی که برای تأمین مالی برنامه عضوگیری داعش در تاجیکستان استفاده می‌شد، منجر به دستگیری «شامل حکومت‌اف»، یکی از تسهیل کنندگان مالی مهم داعش خراسان در ترکیه، در ژوئن 2023 شد.

البته با تضعیف جنبش جهادگرای فراملی داعش، کار مختل کردن جریان مالی آن نیز پیچیده شده است، چون روند بهره برداری از منابع طبیعی و دریافت مالیات از شهروندان عراق و سوریه، حالا جای خود را به یک ساختار مالی پراکنده داده است. با توجه به کاهش گردش مالی و همچنین کاهش هزینه‌های بالا سری مورد نیاز برای اداره یک شبه دولت، داعش مرکزی حالا برای تخصیص منابع پولی باقیمانده خود بین شاخه‌های مختلف سازمان، انعطاف‌پذیری بیشتری دارد. بنابراین، در شرایطی که داعش خراسان همچنان تحت عملیات‌های ضد تروریستی طالبان قرار دارد می‌تواند روی یک شبکه پشتیبانی قدرتمند حساب باز کند، تا زمانی که این شرایط سخت را پشت سر گذاشته و بتواند بهترین بازگشت سرمایه را برای جنبش داعش داشته باشد. اگر داعش خراسان نتواند از این فرصت طلایی استفاده کند، می‌توان انتظار داشت که داعش مرکزی یک گزینه جدید دیگر را جایگزین این گروه کند.
 انتهای مطلب/
 

«این متن در راستای اطلاع رسانی و انعكاس نظرات تحليلگران و منابع مختلف منتشر شده است و انتشار آن الزاما به معنای تأیید تمامی محتوا از سوی "موسسه مطالعات راهبردی شرق" نیست.»