ایران شرقی 7 تير 1399 ساعت 12:25 https://www.iess.ir/fa/note/2281/ -------------------------------------------------- راهبردهای کلان عنوان : تغییر مفهومی سیاست خارجی قزاقستان -------------------------------------------------- متن : ایران شرقی/   *ابوالفضل آقاحسنی   در عرصه بین­الملل هر یک از بازیگران با توجه به اهداف و منافع ملی و محدودیت­های ساختاری راهبردهایی را در چارچوب سیاست­خارجی تعریف کرده و با توجه به اسناد بالا دستی در هر کشور نهادهای مختلف، مسئول پی­گیری آن خواهند بود. از آنجا که تغییر و دگرگونی یکی از ویژگی­های اصلی  سیاست­بین­الملل است هر یک از بازیگران نیز با توجه به این تغییرات، به بازبینی و تجدید نظر در مفهوم منافع ملی و مصادیق عینی آن می­پردازند. فروپاشی شوروی و ظهور جمهوری­های جدید در آسیای مرکزی و گذار از دوران­های استقلال، دولت­سازی، تثبیت و حکمرانی نیازمند تغییرات مداوم و وسیع در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. جمهوری قزاقستان نیز به­عنوان یکی از این کشورها در چند سال اخیر در هر دو سطح داخلی و بین­المللی  تغییرات اساسی را در سپهر سیاسی خود تجربه کرده است. تغییر رهبر قزاقستان در مارس 2019م. و انتقال مسالمت­آمیز قدرت، ارائه سند راهبرد سیاست­خارجی 2030-2020م.، تلاش برای ایفای نقش به­عنوان یک عضو فعال و مسئول در جامعه بین­الملل، بی­طرفی در چالش میان بازیگران منطقه­ای و فرامنطقه­ای، تأکید بر حقوق بشر با اولویت شهروندان قزاقستان، استفاده از دیپلماسی ملی برای استفاده از ظرفیت­های داخلی، فعالیت دیپلماتیک مبتنی بر اقتصاد غیرنفتی، پیوستن به رژیم حمل و نقل آسمان باز با هدف توسعه ظرفیت ترانزیت و لجستیک این کشور، تلاش برای تبدیل شدن به یک هاب مالی در آسیای مرکزی با افتتاح مرکز مالی بین­المللی آستانه، افتتاح مرکز منطقه­ای سازمان­های بین­المللی عضو سازمان ملل در پائیز 2018م. در آلماتی با هدف کمک به کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان و با توجه به قدرت رسیدن  قاسم ژومارت توکایف و پایان یافتن دوران 27 ساله حکومت نظربایف و ادامه خط فکری نظربایف، شاهد یک دگردیسی در مفهوم سیاست خارجی قزاقستان هستیم. مهمترین ویژگی مفهوم جدید سیاست خارجی قزاقستان، تلاش این کشور برای معرفی خود به ­عنوان " دولت پیشگام در آسیای مرکزی" است. در 6 مارس 2020م. رئیس جمهور قزاقستان سند راهبردی سیاست خارجی را که شامل مجموعه­ای از اصول، اهداف، اولویت­ها و فرایندهای سیاست خارجی این کشور بود، امضاء کرد. یکی از مهمترین ویژگی­های تصویب این سند پذیرش توافقات و معاهدات گذشته،  به ­عنوان یکی از دغدغه­های اصلی کشورهای همسایه و طرف­های فرامنطقه­ای این قراردادها بود. برای مثال تصویب سند مربوط به انتقال برق از قزاقستان در مارس 2019م. یکی از این موارد است{1}.  توکایف از همان زمان انتخاب شدن به­عنوان رئیس جمهور قزاقستان از این موارد با خبر بود و همواره بر تداوم سیاست خارجی این کشور بر اساس نظرات نورسلطان نظربایف تأکید داشت اما در این راستا وی تمام تلاش خود را برای ارائه یک مفهوم جدید از سیاست خارجی قزاقستان انجام داد. سیاست خارجی مد نظر وی چندوجهی، متعادل و بسترساز حفظ و توسعه روابط با کشورهای مختلف و ایفای نقش رهبری در منطقه است{2}. دو تفاوت اساسی میان سند جدید با سند مربوط به سال­های 2020-2014م. وجود دارد. نخست اینکه مفهوم سیاست خارجی قزاقستان تا سال 2014 م. کاملاً داخلی بود و اولویت­های ملی در رأس امور قرار داشت و دوم اینکه سند جدید به نوعی با نظر عمومی به تصویب رسید و از طریق وب­سایت­های ریاست جمهوری و وزارت خارجه به اطلاع مردم رسید و حتی در پیام­های سالانه رئیس جمهور هم به­طور واضح به آن اشاره شد. مهمترین دغدغه سیاست­مداران قزاق در دوران کنونی تجزیه و تحلیل وضعیت نظام بین­الملل با تأکید بر شناسایی چالش­ها و تهدیدهای مختلف است. از نظر بسیاری از این افراد با توجه به فرایند جهانی شدن،کشورها با چالش­های مختلفی مانندکاهش نقش دولت در عرصه­های سیاسی و اقتصادی، فرسایش اصول حقوق بین­الملل، افزایش افراط­گرایی و تروریسم، رقابت­های تسلیحاتی، جنگ­های سایبری و نیابتی و مشکلات مربوط به تجارت و نرخ ارز روبرو هستند. در این فضای مبهم، قزاقستان از یک سو به دنبال ایفای نقش خود به عنوان " یک بازیگر فعال و مسئول در جامعه بین­المللی" و " عنصری کلیدی در کمک به تضمین ثبات و امنیت بین­المللی و منطقه­ای" است و از سوی دیگر بر حفظ روابط دوستانه، قابل پیش­بینی و دارای سود متقابل با شرکای خارجی متمرکز شده­است[3]. در نتیجه قزاقستان به­دنبال دور ماندن از تضادها در سطح منطقه­ای و بین­المللی است که در این راستا سیاست خارجی چند وجهی و عمل­گرایانه را در دستور کار قرار داده است.  از ابعاد اصلی این نوع سیاست خارجی تلاش برای ایجاد نظم جهانی پایدار، عادلانه و دموکراتیک و ایجاد پیوند ناگسستنی میان امنیت و توسعه در روابط بین­الملل است که مهمترین را­هکار دستیابی به این اهداف، چندجانبه­گرایی با هدف ایجاد یک رویکرد جمعی و مؤثر و بر اساس توافقات و رایزنی­های چندجانبه در موضوعات جهانی و منطقه­ای است{4}. مهمترین ویژگی تغییر مفهومی سند راهبردی سیاست خارجی قزاقستان، تأکید بر توسعه نیروی انسانی در ابعاد مختلف است که این موضوع باعث ایجاد نوعی دیالکتیک میان دولت­مردان و مردم می­شود. این مکانیسم در اولین پیام توکایف به مردم قزاقستان پیشنهاد شد و زمینه گفتگوی مستمر میان حکومت­کنندگان و حکومت­شوندگان را ایجاد کرد. در نتیجه حکومت همواره پاسخ­گوی نیازهای شهروندان و حافظ منافع آنها در داخل و خارج از کشور خواهد بود. این مفهوم همچنین برقراری ارتباط مؤثر با عموم مردم قزاقستان در مورد موضوعات سیاست خارجی، شفاف سازی منظم در مورد کارها و اولویت­های مربوطه و استفاده از ابزارهای "دیپلماسی عمومی" را فراهم می­کند. بعد اقتصادی سیاست خارجی قزاقستان شاهد گسترش همزمان بوده است. تعداد اولویت­های اصلی آن، در مقایسه با مفهوم قبلی، از 9 به 14 افزایش یافته است. جذب سرمایه­گذاری خارجی از طریق معرفی بخش­های اقتصادی که نیاز به سرمایه گذاری خارجی دارند که عبارتند از: مهندسی مکانیک، صنعت لوازم خانگی، کشاورزی، تولید برق، مراقبت­های بهداشتی، آموزش، حمل و نقل، گردشگری و ..... در مرحله نخست قرار دارد .  علاوه بر این، مفهوم جدید برای توسعه ظرفیت­ ترانزیتی و حمل و نقل قزاقستان، از جمله معرفی رژیم "آسمان باز"، گسترش دامنه، حجم و مقاصد جغرافیایی صادرات، از بین بردن موانع مختلف صادراتی در بازارهای خارجی، طراحی شده است و همچنین بستر لازم را برای ارتقاء مؤسساتی مانند مرکز مالی بین المللی آستانه، مرکز بین­المللی همکاری­های مرزی خارگوس(مشترک با ازبکستان) و مرکز تجارت و همکاری اقتصادی "آسیای میانه" را ایجاد کرده­است{5}. مهمترین موضوع در سند جدید فقدان مفهوم" قدرت نرم" در سیاست خارجی است. در عرصه خارجی این موضوع شامل اقدامات بشردوستانه و نگاه قزاقستان به انواع اقدامات در زیست بشری است. در عرصه داخلی قدرت نرم شامل ارزش­هایی مانند: ثبات اجتماعی، هماهنگی قومی و دینی، تسهیل تجارت و آموزش مدرن است{6}. در نتیجه  قزاقستان برای دستیابی به اهداف خود با کمترین هزینه، نیازمند طراحی قدرت نرم با هدف ترویج تصویری مثبت از کشور در عرصه بین­المللی است. در نهایت می توان این طور اذعان داشت که مفهوم جدید سیاست خارجی قزاقستان نشان دهنده تغییر اساسی در اولویت­های سیاست خارجی این کشور است. در مفهوم قبلی، قزاقستان تلاش می­کرد تا خود را به­عنوان کشوری "مسئول و متعهد" با هدف ادغام در بستر منطقه­ای معرفی کند اما در مفهوم جدید به دنبال تحکیم وضعیت خود به­عنوان" یک کشور پیشرو در منطقه" است و ادغام در مکانیسم­های منطقه­ای در بین اهداف راهبردی قزاقستان در رتبه دوم قرار گرفته است{7}. در راستای دست­یابی به این هدف، قزاقستان روابط با کشورهای منطقه را به اندازه روابط با بازیگرانی همچون چین، روسیه، اتحادیه اروپا و آمریکا با اهمیت دانسته و تمام تلاش خود را برای گسترش تعامل و گفتگوی چند جانبه در آسیای مرکزی به کار گرفته و از روابط میان کشورهای منطقه و شرکای خارجی حمایت می­کند. برای مثال این کشور علاقمند به استفاده از قطب منطقه­ای سازمان­های بین­المللی وابسته به سازمان ملل است که در سال 2018م. در آلماتی افتتاح شد. این مرکز با هدف توسعه پایدار در آسیای مرکزی و افغانستان ایجاد شده­است.  مفهوم جدید سیاست خارجی قزاقستان، از یک سو، بازتاب تحولات در سپهر سیاسی این كشور، انتقال قدرت و راهبرد رهبری منطقه­ای است و از سوی دیگر، این مفهوم به استمرار سیاست خارجی چند جانبه و عمل­گرایانه نورسلطان نظربایف اشاره می­کند{8}. با توجه به تحولات بین­المللی مانند تنش­های میان آمریکا با روسیه و چین که ناشی از تفکرات جنگ سرد جدید است و تلاش بازیگران مختلف برای مدیریت و پایان دادن به پیامدهای ویروس کرونا؛ کشورها در فضای پسا کرونا یکی از این سه راه را انتخاب خواهند کرد. آنها یا به نفع یک ابرقدرت خاص دستورالعمل­های مشخصی را  اتخاذ کرده یا از نفوذ خارجی جلوگیری و تمام تلاش خود را برای حفظ استقلال خود انجام می­دهند یا به طور مداوم انعطاف پذیری را در روابط با کشورهای مختلف در دستور کار خود قرار خواهند داد. قزاقستان با توجه به عوامل مختلف در گروه سوم قرار خواهد گرفت. در نتیجه مفهوم جدید سیاست خارجی از یک سو راهنمای عمل این کشور در سطح منطقه­ای و بین­المللی خواهد بود و از سوی دیگر چارچوبی را برای ارتباط سایر کشورها با قزاقستان معرفی خواهد کرد.   *پژوهشگر موسسه مطالعات ایران شرقی منابع:   1. Analytical report “Kazakhstan in the new political realities: trends and prospects” (September 7, 2019) // Website of the Kazakhstan Center for Analytical Research “Eurasian Monitoring” (http://ea-monitor.kz/novosti-evraziyskogo-soyuza/ analiticheskiy-doklad-kazahstan-v-novyh-politicheskih-realiyah-trendy-i-perspektivy) 2. Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated June 19, 2019 No. 27 “On measures to implement the election program of the President “Welfare for all! Continuity. Justice. Progress” and proposals received during  the nationwide “Birge”campaign // A Legal Information Database Әділет ”(http://adilet.zan.kz/rus/docs/U190000027U) 3. Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated March 6, 2020 No. 280 “On the Concept of the Republic of Kazakhstan’s Foreign Policy for 2020-2030” // A Legal Information Database “Әділет” (http://adilet.zan.kz/rus/docs/U2000000280) 4.Ibid. 5. Message from the Head of State Kassym-Zhomart Tokayev to the people of Kazakhstan (09.02.2019) // Official website of the President of the Republic of Kazakhstan (http://www.akorda.kz/ru/addresses/addresses_of_president/poslanie-glavy-gosudarstva-kasym-zhomarta- tokaeva-narodu-kazahstana) 6. Decree of the Government of the Republic of Kazakhstan dated December 10, 2019 No. 913 “On the draft Decree of the President “On the Concept of the Republic of Kazakhstan’s Foreign Policy”// A Legal Information Database “ Әділет ”(http://www.alternativakz.com/index.php? nid = 399) 7. Kurmanguzhin R. Can Kazakhstan have its own “soft power”? (June 12, 2019) // Website of the Alternativa Center for Current Research (http://www.alternativakz.com/index.php?nid=399) 8. Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated March 6, 2020 No. 280 “On the Concept of the Republic of Kazakhstan’s Foreign Policy for 2020-2030” // A Legal Information Database “ Әділет ” (http://adilet.zan.kz/rus/docs/U2000000280)