دوشنبه ۱۷ مرداد ۱۴۰۱ ساعت: ۰۰:۳۶
یادداشت اختصاصی کارشناس روس برای ایران‌شرقی
نقدی بر احتمال ایجاد پایگاه نظامی روسیه در «دره فرغانه»
پیشنهاد «الماسبیک آتامبایف» رئیس جمهور قرقیزستان در خصوص استقرار نظامیان روسیه در مرز قرقیزستان با تاجیکستان با توجه به شرایط موجود آسیای مرکزی و همچنین اهداف و برنامه‌های «مسکو» در منطقه به طور کامل غیر قابل توجیه به نظر می‌رسد اکنون وضعیت به گونه‌ای است که طرح این پیشنهاد در واقع از یک سو قابلیت‌های نظامی و دفاعی تاجیکستان را زیر سوال برده و از سوی دیگر مکانیسم دفاع جمعی موجود در سازمان پیمان امنیت جمعی را که قرقیزستان و تاجیکستان عضو آن می‌باشند، نادیده گرفته است. البته دوشنبه از طریق برخی از کار‌شناسان و نظامیان بلندپایه پیشین خود این اقدام آتامبایف را غیر منطقی و توجیه ناپذیر عنوان کرد.
بنابر این خودداری مسکو از اظهار نظر در خصوص پیشنهاد رئیس جمهور قرقیزستان جای تعجب ندارد.
ایران شرق/ الکساندر کنیازف
پیشنهاد «الماسبیک آتامبایف» رئیس جمهور قرقیزستان در خصوص استقرار نظامیان روسیه در مرز قرقیزستان با تاجیکستان با توجه به شرایط موجود آسیای مرکزی و همچنین اهداف و برنامه‌های «مسکو» در منطقه به طور کامل غیر قابل توجیه به نظر می‌رسد اکنون وضعیت به گونه‌ای است که طرح این پیشنهاد در واقع از یک سو قابلیت‌های نظامی و دفاعی تاجیکستان را زیر سوال برده و از سوی دیگر مکانیسم دفاع جمعی موجود در سازمان پیمان امنیت جمعی را که قرقیزستان و تاجیکستان عضو آن می‌باشند، نادیده گرفته است. البته دوشنبه از طریق برخی از کار‌شناسان و نظامیان بلندپایه پیشین خود این اقدام آتامبایف را غیر منطقی و توجیه ناپذیر عنوان کرد.
بنابر این خودداری مسکو از اظهار نظر در خصوص پیشنهاد رئیس جمهور قرقیزستان جای تعجب ندارد.
مشکل اصلی کارآمدی نیروهای مرزبانی است
روسیه آخرین نیروهای مرزبانی خود از آسیای مرکزی را در سال ۲۰۰۵ از تاجیکستان خارج کرد و امروز در این کشور فقط یک گروه محدودی از افسران باقی مانده است که به انجام فعالیت‌های مشاوره‌ای و تبادل اطلاعات مشغول می‌باشند. اما بحث وجود تهدیدات از قلمرو سایر کشورهای منطقه برای قرقیزستان به گونه‌ای است که تا به حال هیچ موردی از نفوذ گروه‌های تروریستی و یا قاچاقچی از طریق خاک ازبکستان به قرقیزستان به ثبت نرسیده است. برعکس این وضعیت، در گذشته این گروه‌ها تلاش‌های در جهت نفوذ از طریق قلمرو تاجیکستان و قرقیزستان به خاک ازبکستان را انجام داده بودند.
به عنوان مثال می‌توان به تعرض سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ شبه نظامیان حرکت اسلامی ازبکستان برای نفوذ به بخش ازبکی وادی «فرغانه» اشاره کرد. یعنی در حقیقت قلمرو قرقیزستان و تاجیکستان به نوعی زمینه برای بروز مشکلات امنیتی برای ازبکستان فراهم کرده‌اند. حد اقل حدود ۸۰ درصد از میزان کلی مواد مخدری که در ازبکستان کشف و مصادره می‌شود، از افغانستان به تاجیکستان و قرقیزستان و سپس به ازبکستان قاچاق شده است. بنابراین چنانچه بحث تهدیدات امنیتی به اصطلاح دارای منشاء افغانی مطرح است، پس این موضوع قبل از همه به چگونگی حراست از مرز مشترک با افغانستان و همچنین توانایی‌های تاجیکستان و قرقیزستان برای کنترل مرز مشترکشان بر می‌گردد.
همچنین معلوم است که «دوشنبه» و «بیشکک» نیاز به بهبود کیفی فعالیت‌های مرزبانی خود دارند.
چنانچه در تاجیکستان وجود فساد یکی از ضعف‌های سازمان مرزبانی این کشور دانسته شود پس در قرقیزستان علاوه بر فساد، عنصر نگران کننده دیگری نیز وجود دارد که به حضور عوامل مذهبی تکفیری در ترکیب نیروهای مرزبانی این کشور ارتباط می‌گیرد. فعالان جماعت تبلیغ (به قرقیزی «تبلیغ جماعتی») که به استثنای قرقیزستان در سایر کشورهای آسیای مرکزی ممنوع می‌باشد، بخش قابل توجهی از افسران نیروهای مرزبانی این کشور را تشکیل می‌دهند. حضور آن‌ها فقط محدود به نیروهای مرزبانی نبوده بلکه به وزارت کشور، سازمان امنیت ملی، گارد ملی و... نیز نفوذ کرده‌اند. محتوای اصلی تبلیغات دعوتی‌های قرقیز به طور کامل با ایدئولوژی بسیاری از گروه‌های افراطی و تروریستی انطباق دارد.
تهدیدات تروریستی بهانه‌ای برای منافع مالی
البته موضوع استقرار پایگاه نظامی روسیه در بخش قرقیزی وادی فرغانه حرف جدیدی نیست. در این خصوص طی سال‌های زیادی بحث‌های صورت گرفته و حتی از مناطقی نیز به عنوان محل استقرار این پایگاه نظامی (اوش، قزیل کیه، باتکن) نام برده شده بود. البته این پرسش هم وجود داشت که آیا از نگاه تهدیدات ناشی از افغانستان تا کجا خود روسیه نیاز به چنین پایگاهی را خواهد داشت؟
وضعیت افغانستان برای بخش قابل توجهی از سیاستمداران و به ویژه برای نظامیان روسیه و کشورهای منطقه از مدت‌ها پیش رنگ و ماهیت سوداگرانه به خود گرفته است. ظهور گروه‌های متعلق به داعش در افغانستان به افزایش این نوع روحیات بیشتر کمک کرد همچنین با مساعدت رسانه‌های گروهی تلاش شد تا افکار عمومی را متقاعد به آن کنند که حضور چندین هزار شبه نظامی داعش، طالبان، حرکت اسلامی ازبکستان، انصار الله و... (حتی برخی از گروه‌ها تخیلی) در افغانستان قادر به نفوذ مستقیم نظامی نه تنها به قلمرو آسیای مرکزی بلکه به خاک روسیه نیز می‌باشند.
بیانیه آتامبایف هم دقیقا بر این دیدگاه مبالغه آمیز اساس یافته و از سوی بخشی از جامعه نیز به عنوان یک احتمال واقعی پذیرفته می‌شود. این در حالی است که احتمال هر گونه تهدیدات مستقیم نظامی برای کشورهای منطقه تنها در یک صورت امکان پذیر می‌باشد: در صورت اتفاق افتادن درگیری میان خود آن‌ها.
اختلافات زیادی میان قرقیزستان و تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان، تاجیکستان و ازبکستان وجود دارد.
ولی این همه از آن احتمالاتی است که حتی در صورت وقوعشان نیز روسیه آماده دخالت از راه به کار گرفتن ابزارهای نظامی نمی‌باشد که تجربه سال‌های اخیر این واقعیت را تائید می‌کند. طرف روسی هیچ گاهی در اختلافات مرزی تاجیکستان و قرقیزستان (حتی در مواردی که نظامیان این دو کشور با هم درگیر شده بودند) مداخله نکرده است. همچنین مسکو نه به صورت مستقل و نه در چهارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی به درگیری‌های متعددی که در مرز قرقیزستان و ازبکستان اتفاق افتاد، مداخله نکرد.
نیروهای موجود در منطقه برای مقابله با تهدیدات کافی است
حضور پایگاه‌های روسیه در قرقیزستان و تاجیکستان برای مقابله با هر گونه تهدیدات امنیتی از خارج (از جمله نفوذ گروه‌های تروریستی از قلمر افغانستان) کافی می‌باشد. در صورت لزوم در چهارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی نیروهای تکمیلی از روسیه در اسرع زمان می‌توانند به کمک برسند. با این وجود چنانچه ساختارهای امنیتی کشورهای منطقه و از جمله تاجیکستان و قرقیزستان قادر به انجام وظایف مربوطه خود نباشند، هر گونه حضور نظامی روسیه موثر تمام نخواهد شد. بنابر این نه بحث ورود نیروهای جدید روسیه به منطقه بلکه حل مسائل موجود در ساختارهای نظامی و امنیتی این کشور‌ها باید در اولویت قرار داده شود.
نکته مهم بعدی اینکه رشد روحیات تندروی در میان جامعه قرقیزستان و تاجیکستان از مدت‌ها به این طرف به عامل بی‌ثباتی تبدیل شده است. پتانسیل بی‌ثباتی موجود در شمال افغانستان برای آسیای مرکزی در صورتی می‌تواند به کار گرفته شود که قرقیزستان و تاجیکستان گرفتار هرج و مرج شوند. اما در این صورت نیز این پتانسیل نمی‌تواند نقش کاتالیزور فرآیندهای داخلی این کشور‌ها را داشته باشد. البته ایجاد پایگاه نظامی روسیه در وادی فرغانه لزوما نیاز به هماهنگی با ازبکستان را دارد که به احتمال زیاد نگاه تاشکند نسبت به این موضوع منفی خواهد بود.
با توجه به فرآیندهای منطقه‌ای و وضعیت روابط روسیه و ازبکستان، چنین پروژه حساسیت برانگیز هرگز به نفع مسکو تمام نخواهد شد. حامیان افزایش حضور نظامی روسیه در منطقه در مسکو و به ویژه در محافل نظامی و سرویس‌های امنیتی روسیه کم نیستند. انگیزه آن‌ها دو توجیه دارد: یکی درک نادرست از وضعیت افغانستان، تهدیدات امنیتی برای منطقه و همچنین تصور غیر واقعی در خصوص ظرفیت‌های مورد نیاز برای حفظ ثبات آسیای مرکزی؛ و دیگری منافع مالی و مادی آن‌ها.
در نهایت نیز، گسترش فعالیت‌های نظامی در منطقه مستلزم بودجه اضافی و ایجاد پست جدید برای ژنرال‌های روسیه و اغلب برقراری ارتباطات مالی نامشروع با نهادهای نظامی و امنیتی محل استقرارشان (تاجیکستان و قرقیزستان) می‌باشد. بنابر این پیشنهاد ایجاد پایگاه جدید روسیه در بخش قرقیزی وادی فرغانه عملا شانس زیادی برای تحقق نخواهد داشت.
انتهای مطلب/.
پیشنهاد «الماسبیک آتامبایف» رئیس جمهور قرقیزستان در خصوص استقرار نظامیان روسیه در مرز قرقیزستان با تاجیکستان با توجه به شرایط موجود آسیای مرکزی و همچنین اهداف و برنامه‌های «مسکو» در منطقه به طور کامل غیر قابل توجیه به نظر می‌رسد اکنون وضعیت به گونه‌ای است که طرح این پیشنهاد در واقع از یک سو قابلیت‌های نظامی و دفاعی تاجیکستان را زیر سوال برده و از سوی دیگر مکانیسم دفاع جمعی موجود در سازمان پیمان امنیت جمعی را که قرقیزستان و تاجیکستان عضو آن می‌باشند، نادیده گرفته است. البته دوشنبه از طریق برخی از کار‌شناسان و نظامیان بلندپایه پیشین خود این اقدام آتامبایف را غیر منطقی و توجیه ناپذیر عنوان کرد.
بنابر این خودداری مسکو از اظهار نظر در خصوص پیشنهاد رئیس جمهور قرقیزستان جای تعجب ندارد.
مشکل اصلی کارآمدی نیروهای مرزبانی است
روسیه آخرین نیروهای مرزبانی خود از آسیای مرکزی را در سال ۲۰۰۵ از تاجیکستان خارج کرد و امروز در این کشور فقط یک گروه محدودی از افسران باقی مانده است که به انجام فعالیت‌های مشاوره‌ای و تبادل اطلاعات مشغول می‌باشند. اما بحث وجود تهدیدات از قلمرو سایر کشورهای منطقه برای قرقیزستان به گونه‌ای است که تا به حال هیچ موردی از نفوذ گروه‌های تروریستی و یا قاچاقچی از طریق خاک ازبکستان به قرقیزستان به ثبت نرسیده است. برعکس این وضعیت، در گذشته این گروه‌ها تلاش‌های در جهت نفوذ از طریق قلمرو تاجیکستان و قرقیزستان به خاک ازبکستان را انجام داده بودند.
به عنوان مثال می‌توان به تعرض سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ شبه نظامیان حرکت اسلامی ازبکستان برای نفوذ به بخش ازبکی وادی «فرغانه» اشاره کرد. یعنی در حقیقت قلمرو قرقیزستان و تاجیکستان به نوعی زمینه برای بروز مشکلات امنیتی برای ازبکستان فراهم کرده‌اند. حد اقل حدود ۸۰ درصد از میزان کلی مواد مخدری که در ازبکستان کشف و مصادره می‌شود، از افغانستان به تاجیکستان و قرقیزستان و سپس به ازبکستان قاچاق شده است. بنابراین چنانچه بحث تهدیدات امنیتی به اصطلاح دارای منشاء افغانی مطرح است، پس این موضوع قبل از همه به چگونگی حراست از مرز مشترک با افغانستان و همچنین توانایی‌های تاجیکستان و قرقیزستان برای کنترل مرز مشترکشان بر می‌گردد.
همچنین معلوم است که «دوشنبه» و «بیشکک» نیاز به بهبود کیفی فعالیت‌های مرزبانی خود دارند.
چنانچه در تاجیکستان وجود فساد یکی از ضعف‌های سازمان مرزبانی این کشور دانسته شود پس در قرقیزستان علاوه بر فساد، عنصر نگران کننده دیگری نیز وجود دارد که به حضور عوامل مذهبی تکفیری در ترکیب نیروهای مرزبانی این کشور ارتباط می‌گیرد. فعالان جماعت تبلیغ (به قرقیزی «تبلیغ جماعتی») که به استثنای قرقیزستان در سایر کشورهای آسیای مرکزی ممنوع می‌باشد، بخش قابل توجهی از افسران نیروهای مرزبانی این کشور را تشکیل می‌دهند. حضور آن‌ها فقط محدود به نیروهای مرزبانی نبوده بلکه به وزارت کشور، سازمان امنیت ملی، گارد ملی و... نیز نفوذ کرده‌اند. محتوای اصلی تبلیغات دعوتی‌های قرقیز به طور کامل با ایدئولوژی بسیاری از گروه‌های افراطی و تروریستی انطباق دارد.
تهدیدات تروریستی بهانه‌ای برای منافع مالی
البته موضوع استقرار پایگاه نظامی روسیه در بخش قرقیزی وادی فرغانه حرف جدیدی نیست. در این خصوص طی سال‌های زیادی بحث‌های صورت گرفته و حتی از مناطقی نیز به عنوان محل استقرار این پایگاه نظامی (اوش، قزیل کیه، باتکن) نام برده شده بود. البته این پرسش هم وجود داشت که آیا از نگاه تهدیدات ناشی از افغانستان تا کجا خود روسیه نیاز به چنین پایگاهی را خواهد داشت؟
وضعیت افغانستان برای بخش قابل توجهی از سیاستمداران و به ویژه برای نظامیان روسیه و کشورهای منطقه از مدت‌ها پیش رنگ و ماهیت سوداگرانه به خود گرفته است. ظهور گروه‌های متعلق به داعش در افغانستان به افزایش این نوع روحیات بیشتر کمک کرد همچنین با مساعدت رسانه‌های گروهی تلاش شد تا افکار عمومی را متقاعد به آن کنند که حضور چندین هزار شبه نظامی داعش، طالبان، حرکت اسلامی ازبکستان، انصار الله و... (حتی برخی از گروه‌ها تخیلی) در افغانستان قادر به نفوذ مستقیم نظامی نه تنها به قلمرو آسیای مرکزی بلکه به خاک روسیه نیز می‌باشند.
بیانیه آتامبایف هم دقیقا بر این دیدگاه مبالغه آمیز اساس یافته و از سوی بخشی از جامعه نیز به عنوان یک احتمال واقعی پذیرفته می‌شود. این در حالی است که احتمال هر گونه تهدیدات مستقیم نظامی برای کشورهای منطقه تنها در یک صورت امکان پذیر می‌باشد: در صورت اتفاق افتادن درگیری میان خود آن‌ها.
اختلافات زیادی میان قرقیزستان و تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان، تاجیکستان و ازبکستان وجود دارد.
ولی این همه از آن احتمالاتی است که حتی در صورت وقوعشان نیز روسیه آماده دخالت از راه به کار گرفتن ابزارهای نظامی نمی‌باشد که تجربه سال‌های اخیر این واقعیت را تائید می‌کند. طرف روسی هیچ گاهی در اختلافات مرزی تاجیکستان و قرقیزستان (حتی در مواردی که نظامیان این دو کشور با هم درگیر شده بودند) مداخله نکرده است. همچنین مسکو نه به صورت مستقل و نه در چهارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی به درگیری‌های متعددی که در مرز قرقیزستان و ازبکستان اتفاق افتاد، مداخله نکرد.
نیروهای موجود در منطقه برای مقابله با تهدیدات کافی است
حضور پایگاه‌های روسیه در قرقیزستان و تاجیکستان برای مقابله با هر گونه تهدیدات امنیتی از خارج (از جمله نفوذ گروه‌های تروریستی از قلمر افغانستان) کافی می‌باشد. در صورت لزوم در چهارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی نیروهای تکمیلی از روسیه در اسرع زمان می‌توانند به کمک برسند. با این وجود چنانچه ساختارهای امنیتی کشورهای منطقه و از جمله تاجیکستان و قرقیزستان قادر به انجام وظایف مربوطه خود نباشند، هر گونه حضور نظامی روسیه موثر تمام نخواهد شد. بنابر این نه بحث ورود نیروهای جدید روسیه به منطقه بلکه حل مسائل موجود در ساختارهای نظامی و امنیتی این کشور‌ها باید در اولویت قرار داده شود.
نکته مهم بعدی اینکه رشد روحیات تندروی در میان جامعه قرقیزستان و تاجیکستان از مدت‌ها به این طرف به عامل بی‌ثباتی تبدیل شده است. پتانسیل بی‌ثباتی موجود در شمال افغانستان برای آسیای مرکزی در صورتی می‌تواند به کار گرفته شود که قرقیزستان و تاجیکستان گرفتار هرج و مرج شوند. اما در این صورت نیز این پتانسیل نمی‌تواند نقش کاتالیزور فرآیندهای داخلی این کشور‌ها را داشته باشد. البته ایجاد پایگاه نظامی روسیه در وادی فرغانه لزوما نیاز به هماهنگی با ازبکستان را دارد که به احتمال زیاد نگاه تاشکند نسبت به این موضوع منفی خواهد بود.
با توجه به فرآیندهای منطقه‌ای و وضعیت روابط روسیه و ازبکستان، چنین پروژه حساسیت برانگیز هرگز به نفع مسکو تمام نخواهد شد. حامیان افزایش حضور نظامی روسیه در منطقه در مسکو و به ویژه در محافل نظامی و سرویس‌های امنیتی روسیه کم نیستند. انگیزه آن‌ها دو توجیه دارد: یکی درک نادرست از وضعیت افغانستان، تهدیدات امنیتی برای منطقه و همچنین تصور غیر واقعی در خصوص ظرفیت‌های مورد نیاز برای حفظ ثبات آسیای مرکزی؛ و دیگری منافع مالی و مادی آن‌ها.
در نهایت نیز، گسترش فعالیت‌های نظامی در منطقه مستلزم بودجه اضافی و ایجاد پست جدید برای ژنرال‌های روسیه و اغلب برقراری ارتباطات مالی نامشروع با نهادهای نظامی و امنیتی محل استقرارشان (تاجیکستان و قرقیزستان) می‌باشد. بنابر این پیشنهاد ایجاد پایگاه جدید روسیه در بخش قرقیزی وادی فرغانه عملا شانس زیادی برای تحقق نخواهد داشت.
انتهای مطلب/.
کد خبر:525
