کشورهای آسیای مرکزی با خرید پهپادهای نظامی و چندمنظوره از کشورهایی مثل ترکیه، چین، روسیه و ایران، و همچنین راه‌اندازی خطوط مونتاژ مشترک با آنها، به‌سرعت در حال گسترش فناوری‌های مربوط به پهپاد هستند. هرچند بسیاری از این طرح‌ها هنوز در مراحل ابتدایی هستند، کارشناسان هشدار می‌دهند که هرچند این روند نشان‌دهندۀ تغییر جدی در توانایی دفاعی منطقه است ولی می‌تواند آسیای مرکزی را به نقطه‌ای مهم در معادلات ژئوپولیتیکی و راهی برای دور زدن تحریم‌ها تبدیل کند.
کشورهای منطقه چه پهپادهایی خریداری می‌کنند؟
تا حدود ده سال پیش، فقط چند کشور مثل آمریکا، بریتانیا و اسرائیل از پهپادها در عملیات‌های نظامی استفاده می‌کردند. اما امروزه پهپادها به بخش اصلی درگیری‌های مسلحانه در نقاط مختلف جهان تبدیل شده‌اند. پهپادها در نبردهای غزه، لبنان و سوریه نقش مؤثری دارند و در جنگ اوکراین، نیز باعث تلفات بیشتری نسبت به هر سلاح دیگری شده‌اند.
بر اساس نظر کارشناسان، کشورهای آسیای مرکزی طی سال‌های اخیر با استفاده از پهپادها به پیشرفت چشمگیری در عرصۀ دفاع ملی دست یافته‌اند.
«مایکل هیلیارد»، مدیر تحلیل مسائل دفاعی و امنیتی در انجمن اکسوس برای آسیای مرکزی، معتقد است: «پیش از آنکه استفاده از پهپادها در منطقه گسترش پیدا کند، تنها سه کشور از پنج کشور آسیای مرکزی توانایی بهره‌برداری از هواپیماهای پیشرفته یا حفظ نیروی هوایی مستقل را داشتند. به طور کلی بیشتر کشورهای این منطقه به تعدادی بالگرد قدیمی ساخت شوروی وابسته بودند. از آنجا که هواپیماها بسیار گران هستند، چه از نظر خرید، چه نگهداری و چه استفاده پهپادها توانستند این شرایط را به کلی تغییر دهند و امکان بهره‌برداری از توان رزم هوایی را برای کشورهای بیشتری فراهم کنند.».
البته در حال حاضر نیز این صنعت در منطقه هنوز به‌طور کامل توسعه نیافته است. با وجود برنامه‌ریزی‌ها، هیچ‌کدام از کشورهای منطقه تولید انبوه پهپاد را آغاز نکرده‌اند و بیشتر پهپادهای مورد استفاده، از کشورهای دیگر خریداری شده‌اند. به گفتۀ هیلیارد، متنوع‌ترین ناوگان پهپادها در حال حاضر متعلق به قزاقستان است؛ این کشور پهپادهایی از ترکیه، چین، اسرائیل، روسیه، آمریکا و مدل‌های ساخت داخل خود را دارد، که بیشتر آنها در قالب همکاری مشترک با شرکت‌های خارجی مونتاژ شده‌اند.
قرقیزستان پهپادهایی از ترکیه، چین و روسیه در اختیار داشته و همچنین در مراحل ابتدایی توسعۀ مدل‌های بومی خود نیز قرار دارد. در تاجیکستان نیز پهپادهایی از روسیه، چین، آمریکا و ایران به کار گرفته می‌شوند. طبق برخی گزارش‌ها، بخشی از این پهپادها تحت نظارت مستقیم تهران در داخل این کشور تولید می‌شوند.
هیلیارد می‌افزاید که ترکمنستان نیز دارای مجموعه‌ای متنوع از پهپادهاست؛ این کشور پهپادهایی از ترکیه، چین، اسرائیل، بلاروس، ایتالیا، روسیه، آلمان و طبق برخی گزارش‌ها از ایالات متحدۀ آمریکا در اختیار دارد.
کارشناس انجمن اکسوس خاطرنشان کرد: «ازبکستان بلندپروازانه‌ترین رویکرد را بین کشورهای آسیای مرکزی در پیش گرفته است و از پهپادهای ترکیه، چین، اسرائیل، آمریکا، روسیه، ایران و همچنین مدل‌های بومی (پهپادهای دو منظورۀ Lochin ) استفاده می‌کند. بخشی از این سامانه‌ها از طریق قراردادهای تجاری مستقیم و بخشی دیگر در قالب همکاری‌های بین‌دولتی یا طرح‌های مشترک تأمین شده‌اند. در واقع با وجود اینکه قزاقستان زیرساخت‌های پیشرفته‌تر و سرمایۀ بیشتری در اختیار دارد، تاشکند ارادۀ سیاسی و عزم راهبردی بیشتری برای ایجاد صنعت مستقل پهپادها از خود نشان می‌دهد.»
«درک بیساچو»، تحلیل‌گر ارشد صنایع دفاعی، معتقد است که موفق‌ترین کشور از نظر تجاری در منطقه، ترکیه بوده است — سه کشور از پنج کشور آسیای مرکزی، یعنی ترکمنستان، قرقیزستان و ازبکستان، از پهپادهای رزمی میان‌ارتفاع بیرقدار تی‌بی2 ساخت شرکت بایکار ماکینا استفاده می‌کنند. همچنین قزاقستان دارای پهپادهای چندمنظورۀ آنکا از صنایع هوافضای ترکیه (Turkish Aerospace Industries) است. تنها کشور منطقه که از ترکیه پهپاد نخریده است، تاجیکستان است. البته داده‌های دقیقی از اینکه هر کشور چه تعداد پهپاد در زرادخانۀ خود دارد، در دست نیست.
درک بیساچو می‌افزاید: «کشورهای منطقه معمولاً حجم واردات پهپادها را فاش نمی‌کنند. اما خریدهای مربوط به سامانه‌های بزرگ — مانند پهپادهای دوربرد بیرقدار آکینجی که توسط بیشکک از ترکیه خریداری شده‌اند — معمولاً در تعداد کمی صورت می‌گیرد».
کدام کشورها تولیدکنندۀ پهپاد هستند و این امر چه پیامدهایی دارد؟
کشورهای منطقه با هدف کاهش هزینه‌ها تلاش می‌کنند، مانند روسیه - که فناوری ساخت پهپادهای انتحاری شاهد-136 را از ایران خریداری کرد، تولید آن را در قلمروی خود آغاز کرد و نام جدید «گرانیوم-۲» را روی بدنه‌ها درج کرد - تولید داخلی خطوط پهپاد را راه‌اندازی کنند.
آستانه در ماه مه ۲۰۲۲ توافقی با ترکیه برای تولید مشترک پهپادهای آنکا در خاک قزاقستان امضا کرد. در این راستا، آموزش نیروهای نظامی در سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴ انجام شد و قرار بود تولید این پهپادها در سال ۲۰۲۴ در شهر تراز در جنوب این کشور آغاز شود. با این حال، تا کنون این طرح راه‌اندازی نشده است.
در ژانویۀ ۲۰۲۵ اعلام شد که شرکت چینی یسیل «Yesil Technology Company» قصد دارد با سرمایه‌گذاری ۱۲ میلیون دلار، خط تولید پهپادهای کشاورزی را در قزاقستان راه‌اندازی کند. براساس منابع چینی، این شرکت قصد دارد مواد اولیه را از داخل قزاقستان تهیه کند تا وابستگی این کشور به واردات کاهش یابد و یک زنجیرۀ کامل از تولید تا بهره‌برداری را شکل دهد. در مرحلۀ نخست، قرار است ماهانه ۳۰۰ پهپاد با استفاده از قطعات آماده، مونتاژ شود.
مایکل هیلیارد در این زمینه خاطرنشان می‌کند: «این موضوع مسئلۀ دور زدن تحریم‌ها را مطرح می‌کند— از جمله تحریم‌هایی که به دلیل جنگ روسیه و اوکراین، علیه مسکو اعمال شده‌اند. اگر نُه دهم قطعات یک پهپاد در چین تولید شود و مونتاژ نهایی آن در قزاقستان انجام گیرد، محصول نهایی می‌تواند با برچسب «ساخت قزاقستان» عرضه شود. این موضوع به‌طور بالقوه راه را برای ورود این محصولات چینی به بازارهایی مثل روسیه (که به دلیل تحریم‌ها به‌طور رسمی بسته هستند) باز می‌کند. این راهبردها به‌ویژه در مورد پهپادهایی با کاربرد دوگانه، مانند کوادکوپترهای سنگین، بسیار مؤثرند؛ چرا که این دستگاه‌ها را می‌توان با تغییراتی به‌راحتی برای کشاورزی یا اهداف نظامی به کار گرفت.
شرکت روسی «ترانسپورت آینده» قصد دارد تا پایان سال ۲۰۲۵ در ازبکستان خط تولید پهپادهای غیرنظامی را راه‌اندازی کند. گفته می‌شود این پهپادها برای مصارف کشاورزی طراحی شده‌اند. علاوه بر این، «ترانسپورت آینده» سازندۀ قطعات مختلف پهپاد، از جمله باتری‌ها و تجهیزات جانبی، نیز هست. در مرحلۀ نخست، قرار است در ازبکستان پهپادهایی به ارزش ۱۰۰ میلیون دلار تولید شود. به گفتۀ هیلیارد، این موضوع نگرانی‌های فزاینده‌ای را به‌همراه دارد.
وی معتقد است: «چنین روشی می‌تواند راهی غیرمستقیم برای دور زدن تحریم‌ها باشد. مثلاً ممکن است روسیه در قالب طرح‌های کشاورزی در ازبکستان، پهپادهایی دریافت کند که به‌صورت رسمی کاربرد غیرنظامی دارند، اما در واقع برای اهداف نظامی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. به‌دلیل اینکه قطعات پهپادها به‌صورت ماژولار طراحی شده‌اند، ردگیری قانونی این انتقال‌ها بسیار دشوار یا حتی غیرممکن است».
در مورد تاجیکستان که با ایران همکاری دارد، نیز چنین سوءظن‌هایی مطرح شده است. در سال ۲۰۲۲، «محی‌الدین کبیری»، رهبر اپوزیسیون خارج‌نشین تاجیکستان در مصاحبه با یک رسانۀ اوکراینی ادعا کرد که روسیه ممکن است از طریق تاجیکستان، پهپادهای ایرانی شاهد را دریافت کند که برای حمله به شهرهای اوکراین استفاده می‌شوند. ادعاهای مشابهی نیز توسط «دیمیتری گوردون»، خبرنگار اوکراینی مطرح شده است.
در پی این اظهارات، وزارت امور خارجۀ تاجیکستان ضمن رد این ادعاها اعلام کرد که تاجیکستان هیچ‌گونه صادرات تجهیزات نظامی به کشورهای ثالث انجام نمی‌دهد.
در واقع تاجیکستان تولید پهپادهای ایرانی را آغاز کرده است، اما نه مدل شاهد، بلکه مدل ابابیل-2 . پهپادهای شاهد نسبتاً جدیدتر هستند، در حالی که پهپادهای ابابیل-2 جزو نمونه‌های ابتدایی محسوب می‌شوند که تولید آنها از اواخر دهۀ ۱۹۸۰ آغاز شده است. ایران این پهپادها را در طول جنگ ایران و عراق در دهۀ ۱۹۸۰ نیز مورد استفاده قرار داده بود. تهدید تحریم‌ها علیه چنین خط تولیدی ممکن است زمانی مطرح شود که مقیاس تولید به‌طور قابل توجهی افزایش یابد یا پهپادها به خارج از تاجیکستان و به مناطق ناپایدار صادر شوند. در حال حاضر، هیچ مدرک رسمی وجود ندارد که نشان دهد این تجهیزات نظامی از تاجیکستان صادر شده‌اند یا در مناطق جنگی که نیروهای کشورهای غربی حضور دارند، مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
از سوی دیگر، شرکت چینی Zhongtian ZhiControl قصد دارد فعالیت تولیدی خود را در جمهوری قرقیزستان آغاز کند؛ هرچند به‌نظر می‌رسد تمرکز اصلی این طرح بر مونتاژ پهپادها باشد. ارزش تقریبی این طرح بالغ بر ۱۱ میلیون دلار اعلام شده است. این واحد تولیدی در قالب توافق‌نامه‌ای جامع راه‌اندازی شده است که شامل احداث کارخانه‌های مونتاژ خودرو، تولید لامپ‌های LED، و ساخت کاغذ نیز می‌شود.
هیلیارد خاطرنشان می‌کند: «البته در این همکاری، فناوری‌های پیشرفتۀ چینی به‌طور کامل منتقل نمی‌شوند. این همکاری می‌تواند از نظر سیاسی نیز برای چین اهمیت داشته باشد؛ از آنجا که قرقیزستان عضو اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا است، صادرات قطعات حساس از چین به روسیه از طریق این کشور راحت‌تر انجام می‌گیرد، و چین از این مسیر غیرمستقیم به خوبی بهره می‌برد».
در مورد ترکمنستان، این کشور پهپاد تولید نمی‌کند. مرکزی نیز که در این کشور برای مونتاژ پهپادهای کوچک وجود دارد، از نظر کارشناسان بیشتر جنبۀ نمایشی دارد تا اینکه نشان‌دهندۀ ظرفیت واقعی تولید پهپاد در ترکمنستان باشد.
پهپادها و اکوسیستم‌های بومی صنایع دفاعی
دِرِک بیساچو معتقد است که به‌دلیل تقاضای ثابت و تضمینی ارتش و نیروهای انتظامی در داخل کشورهای منطقه، ساخت کارخانه‌های مونتاژ در این کشورها منطقی و قابل توجیه است. اما فروش این محصولات به کشورهای خارجی بسیار دشوارتر است و با موانع بیشتری مواجه می‌شود.
وی خاطرنشان می‌کند: « بازار جهانی پهپادها از مدت‌ها پیش پر شده است؛ زیرا هم شرکت‌های بزرگ و هم استارتاپ‌ها وارد این حوزه شده‌اند. به همین دلیل، ورود به بازارهای خارجی و موفقیت در آنها کار سختی است، چون رقابت بسیار شدید است و هر روز تولیدکننده‌های جدیدی ظاهر می‌شوند».
مایکل هیلیارد می‌گوید: «آسیای مرکزی از روندهای جهانی پیروی می‌کند؛ در پی درگیری‌های اخیر در نقاط مختلف جهان، تقریباً تمامی ارتش‌های مدرن برنامه‌های خرید پهپاد را تسریع کرده‌اند».
به گفتۀ وی، پهپادها به‌عنوان ابزارهای حیاتی در عملیات نظامی شناخته می‌شوند؛ از جمله شناسایی و نظارت، انجام حملات دقیق، کنترل تجمعات، حفاظت مرزی و مبارزه با قاچاق. در بخش غیرنظامی هم تقاضا برای آنها در حال رشد است. بنابراین، توسعۀ تولید پهپادها کاملاً منطقی به نظر می‌رسد. با این حال، این تولیدات مشکل وابستگی را برطرف نمی‌کنند؛ چون بیشتر طرح‌های فعلی هنوز به سامانه‌های الکترونیکی چینی، سازه‌های ایرانی یا قطعات روسی وابسته‌اند.
مایکل هیلیارد، می‌افزاید: «آسیای مرکزی این توانایی را دارد که به راهی برای دور زدن تحریم‌های جهانی تبدیل شود. اگر جنگ اوکراین ادامه پیدا کند و روسیه همچنان تحت تحریم بماند، این منطقه ممکن است به‌طور غیررسمی به مرکز عبور و ارسال پهپادهای چینی و ایرانی تبدیل شود؛ پهپادهایی که به‌صورت محلی مونتاژ یا بسته‌بندی مجدد می‌شوند».
او همچنین تأکید می‌کند که دلایل علاقۀ چین و روسیه به این منطقه تنها به منافع مالی محدود نمی‌شود. مسکو و پکن آسیای مرکزی را نه‌فقط به‌عنوان بازاری رو‌به‌رشد و نسبتاً پایدار، بلکه به‌عنوان منطقه‌ای حائل نگاه می‌کنند. از نظر آنها، گسترش روابط اقتصادی می‌تواند باعث نزدیکی سیاسی بلندمدت شود. همکاری در زمینۀ تولید پهپاد به این کشورها امکان می‌دهد نفوذشان را افزایش دهند و وارد بخش‌های دفاعی و صنعتی محلی شوند.
در سال‌های اخیر، برخی شرکت‌های آسیای مرکزی با دور زدن تحریم‌ها، پهپادهایی را به روسیه ارسال کرده‌اند. طبق گزارش پژوهشگران بین‌المللی در سال ۲۰۲۳، شرکت قزاقستانی «آسپان آربا» (ارابۀ آسمانی) بیش از ۵۰۰ پهپاد ساخت شرکت چینی دی‌جی‌آی (شرکت نوآوری‌های علم و فناوری) را از طریق قزاقستان به روسیه منتقل کرده است؛ در حالی که شرکت‌های چینی پس از آغاز حملۀ روسیه به اوکراین اعلام کرده بودند که صادرات به روسیه را متوقف کرده‌اند. در همان سال، روزنامۀ واشنگتن‌پست گزارش داد که یک کامیون حامل پهپادهای چینی، به ارزش حدود ۱۴ هزار دلار برای هر دستگاه، از قرقیزستان به روسیه فرستاده شده بود؛ مسیر حمل از طریق خاک قزاقستان بوده است. این پهپادها در مدارک حمل‌ونقل به‌عنوان «سم‌پاش‌های کشاورزی پرقدرت» معرفی شده بودند، اما آن طور که خود دولت روسیه اعلام کرده است آنها قابلیت استفاده در عملیات نظامی را دارند.
از سوی دیگر، اوکراین نیز اخیراً حملاتی گسترده با پهپاد انجام داده که عملیات «پاووتینا» یا «تار عنکبوت» بزرگ‌ترین آنها بوده است. در این عملیات، روسیه دست‌کم ۱۱ بمب‌افکن راهبردی خود را از دست داد. پس از این حمله، برخی کانال‌های تلگرامی روسی ادعا کردند که شاید پهپادهای استفاده‌شده از قزاقستان آمده باشند. اما دولت قزاقستان سریعاً این ادعاها را رد کرد و آنها را بی‌اساس دانست.
طبق گزارش وال‌استریت ژورنال، آسیای مرکزی همچنان نقش گذرگاهی برای انتقال تجهیزات با کاربرد نظامی را دارد. بیشتر این تجهیزات از چین وارد می‌شوند، که شامل محصولاتی که توسط شرکت‌های بزرگ آمریکایی در چین تولید شده‌اند نیز هستند.
