مطالعات شرق/

مقدمه:
نام تاجیکستان اغلب در اخبار جهان و مسائل و روابط بین‌المللی وجود ندارد. اما در هفته‌های اخیر بارها از این کشور صحبت شده است. دلیل آن، موضع شدید مقام‌های دولتی تاجیکستان در قبال وضعیت کنونی افغانستان است.
به نظر می‌رسد که همه چیز باید برعکس باشد. اگر کشوری در آسیای مرکزی باید نگران روابط خوب خود با طالبان باشد، آن کشور، تاجیکستان است. چرا که تاجیکستان دارای مرز طولانی، کوهستانی و غیرقابل کنترل با افغانستان است. ارتش تاجیکستان ضعیف ترین ارتش آسیای مرکزی است. بیشتر قاچاق مواد مخدر از افغانستان به روسیه و اروپا نیز از طریق تاجیکستان صورت می‌گیرد. علاوه بر این، در سال‌های اخیر، چندین حمله تروریستی در این کشور رخ داده است.
با این حال، تاجیکستان بر خلاف همسایگان خود در آسیای مرکزی و همچنین روسیه و چین نه تنها عجله‌ای برای برقراری روابط با مقام‌های جدید کابل ندارد، بلکه نقش دشمن اصلی آنها را بر عهده گرفته و از مابقی نیروهای اپوزیسیون افغانستان حمایت می‌کند. امامعلی رحمان این موضع را این گونه توجیه می‌کند که نباید به طالبان اعتماد کرد، چرا که آنها حقوق اقلیت‌های ملی و مذهبی را نقض می‌کنند. اما واقعیت این است که رحمان امید دارد از این طریق محبوبیت خود را هم در داخل و هم در عرصه بین المللی افزایش دهد. در واقع، اتحاد نظامی با روسیه به او اجازه می‌دهد در روابط با طالبان احساس امنیت کند.

سخنان پر سر و صدا
اخیرا، رحمان تقریبا در هر سخنرانی خود - حتی در مواردی که به سیاست خارجی مربوط نمی‌شود - به شرایط ناگوار افغانستان با روی کار آمدن طالبان اشاره کرده است. وی همچنین در یک سخنرانی رسمی در جشن سی امین سالگرد استقلال تاجیکستان در 8 سپتامبر نیز به طور مفصل به این موضوع پرداخت.
در کنسرت عصر همان روز، ترانه اصلی فهیمی فانو، خواننده افغان نیز به نقش بزرگ رحمان در توسعه صلح آمیز تاجیکستان اختصاص داشت.
رحمان در دیدار با رهبران جهانی و در میادین بین‌المللی هرگز از تکرار این جمله خسته نمی‌شود: «تاجیکستان هیچ حکومت دیگری را که در افغانستان از طریق ظلم و ستم و بدون در نظر گرفتن موقعیت مردم افغانستان، به‌ویژه تمام اقلیت‌های ملی آن تشکیل شده باشد به رسمیت نخواهد شناخت». به گفته رحمان، قوم تاجیک‌ها بیش از 46 درصد جمعیت افغانستان را تشکیل می‌دهند، اگرچه اکثر محققان سهم آنها را 20 درصد تخمین می‌زنند.
تاجیکستان تنها کشور منطقه است که وعده داد در ماه تابستان میزبان 100 هزار پناهجوی افغانی باشد. رحمان همچنین به احمد شاه مسعود، قهرمان ملی و برهان‌الدین ربانی، رئیس جمهوری پیشین افغانستان نشان «اسماعیل سامانی درجه ۱» را اعطا کرد.
شایعه‌هایی مبنی بر اینکه تاجیکستان از مخالفان باقی مانده طالبان - جبهه مقاومت ملی افغانستان- در ولایت پنجشیر (بیش از 98 درصد جمعیت این استان را تاجیک‌ها تشکیل می‌دهند) حمایت می‌کند نیز منتشر شده است. پنجشیر تنها سرزمینی است که طالبان هنوز آن را به طور کامل تصرف نکرده‌اند. بر اساس برخی داده‌ها، رهبران مقاومت - احمد مسعود جوان و امرالله صالح، معاون سابق رئیس‌جمهور افغانستان - اکنون در خاک تاجیکستان هستند. همچنین گزارش شده است که حدود صد خلبان افغان به تاجیکستان گریخته و در آنجا در انتظار آماده شدن مدارکشان برای مهاجرت به اروپا یا آمریکا هستند.
طالبان در پاسخ اعلام کردند که اجازه «مداخله در امور داخلی» افغانستان را نداده و نیروهای خود را در مرز تاجیکستان متمرکز کرده‌اند. تاجیکستان نیز به طور فعال آمادگی نظامی خود را نشان می‌دهد. برای اولین بار در کل سال‌های استقلال، صدها هزار سرباز و همچنین سربازان ذخیره به حالت آماده باش درآمدند. 20 هزار سرباز نیز به مرز تاجیکستان-افغانستان اعزام شدند. رحمان برای اولین بار پس از چند سال، شخصا از مناطق هم مرز با افغانستان بازدید و در آنجا در مقابل نظامیان سخنرانی کرد.
 
احتیاط تاجیکی
با این وجود، هنوز زود است که بگوییم تاجیکستان و افغانستان در آستانه جنگ هستند. شعارهای رحمان شدید به نظر می‌رسند، اما وی با احتیاط عمل می‌کند. هم رئیس جمهور و هم دیگر مقام‌های بلندپایه تاجیکستان از حمله علیه طالبان خودداری می‌کنند. آنها در انتقادهای خود تاکید می‌کنند که دولت جدید افغانستان به اندازه کافی فراگیر نیست، چرا که نماینده‌های کافی از اقلیت‌های ملی ندارد.
رحمان به ندرت از طالبان به طور مستقیم نام می‌برد و اگر در مورد آنها صحبت کند، بسیار مبهم است. به عنوان مثال در مورد آنها این گونه صحبت می‌کند: «به قدرت رسیدن جنبش طالبان روند پیچیده ژئوپلیتیکی را در منطقه پیچیده‌تر کرده است».
بسیاری از اظهارات جسورانه دوشنبه روی کاغذ باقی مانده‌اند. به عنوان مثال، بعید است وعده مقام‌های تاجیکستان در ماه جولای مبنی بر پذیرش 100 هزار پناهجو در آینده قابل پیش بینی محقق شود. در ماه سپتامبر، رمضان رحیم زاده، وزیر کشور در دیدار با کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل گفت: «... در عرض 20 سال هیچ سازمان بین المللی به ایجاد زیرساخت برای پذیرش پناهندگان و پناهجویان کمک نکرده است. در این راستا، در جمهوری تاجیکستان هیچ امکاناتی برای پذیرش تعداد زیادی از پناهجویان وجود ندارد».
در واقع دوشنبه هزاران پناهجو را به افغانستان باز می‌گرداند. اما آمار واقعی را منتشر نمی‌کند. در اواسط ماه اکتبر، سایمومین یتیم‌اف، رئیس کمیته دولتی امنیت ملی اعلام کرد که روزانه حدود 600 افغان تلاش می‌کنند از مرز عبور کنند و در حال حاضر، تعداد مهاجران افغان در کشور 15 هزار نفر است. یعنی رشد نسبتا اندکی داشته است، چرا که در اوایل ماه سپتامبر که طالبان به تازگی به قدرت رسیده بودند تعداد آنها 10 هزار نفر بود.
تاجیکستان رسما تمامی گزارش‌ها مبنی بر حمایت از جبهه مقاومت ملی افغانستان را رد می‌کند. اقامت احمد مسعود جوان در تاجیکستان نیز به این دلیل است که وی برای مذاکره با طالبان به دوشنبه آمده بود.
تاجیکستان همچنین روابط تجاری خود را با دولت جدید افغانستان قطع نکرده است، هرچند تنها 1.5 درصد کل تجارت تاجیکستان به افغانستان تعلق دارد. عرضه کالای اصلی صادراتی تاجیکستان به افغانستان - برق - همچنان ادامه دارد، هرچند طالبان هنوز چیزی برای پرداخت ندارند و بدهی آنها به تاجیکستان از 11 میلیون دلار فراتر رفته است.
در صفوف طالبان کسانی حضور دارند که آماده برقراری روابط با تاجیکستان هستند. با این حال، بعید است رحمان چنین توافقی را بپذیرد. رژیم او در حال حاضر به دلیل مشکلات اقتصادی و خستگی مردم از حکومت تقریبا سی ساله وی، روزهای سختی را پشت سر می‌گذارند. ایفای نقش به عنوان یک ملی گرای قومی و محافظ تمام تاجیک‌ها، صرف نظر از کشور محل سکونت آنها، چیزی است که حمایت جامعه تاجیکستان را از رحمان برمی‌انگیزد.
 
حمایت داخلی و خارجی
از زمانی که طالبان کابل را تصرف کرده‌اند، رسانه‌های اجتماعی تاجیکستان مملو از مطالبی در مورد افغانستان شده‌اند. کاربران عکس‌های ترسناکی را از آنجا به اشتراک می‌گذارند، از جامعه جهانی می‌خواهند که به سرنوشت تاجیک‌ها در افغانستان توجه کنند، پست‌هایی برای حمایت از نیروهای مقاومت منتشر می‌کنند و غیره.
همسایگان تاجیکستان مانند ازبکستان (به دلیل آماده بودن برای مذاکره با طالبان) نیز از تاجیکستان انتقاد می‌کنند. تاشکند در واقع بیش از سایر کشورها خواستار همکاری فعال با طالبان است. به عنوان مثال، عبدالعزیز کامل‌اف، وزیر خارجه ازبکستان، اولین مقام بلندپایه منطقه بود که با طالبان در کابل گفتگو کرد.
ازبکستان در مورد فراگیری هم صحبت می‌کند و نگران حقوق ازبک‌ها در افغانستان نیز هست. اما تاشکند برخلاف دوشنبه، ازبک‌های افغان را «مال خود» نمی‌داند، آنها را نمایندگان دیاسپورای ازبک نمی‌داند، بلکه در درجه اول با آنها به عنوان شهروندان افغانستان رفتار می‌کند.
مردم دوشنبه می‌دانند جامعه فراملی تاجیک‌ها وجود ندارد. با این حال، رحمان در طول دوران فعالیت سیاسی، خود را به عنوان "نگهبان و حامی تمام تاجیک‌های جهان" معرفی کرده و احساسات ملی گرایانه را در جامعه به طور فعال تشویق می‌کند.
رحمان اغلب از شعارهای ملی گرایانه برای افزایش اعتبار خود استفاده می‌کند. در حال حاضر، در پس زمینه رکود اقتصادی، تورم بی سابقه و پیامدهای شدید پاندمی، ایفای نقش به عنوان یک ناسیونالیست رادیکال تنها راه برای حفظ محبوبیت رحمان است.
بحران سیاسی در افغانستان این فرصت را به رهبر تاجیکستان داد تا تصویر خود را در چشم جامعه بهبود ببخشد. در هر صورت توجه جامعه بین المللی یک امتیاز اضافی برای رحمان بود. رحمان تنها رهبر آسیای مرکزی بود که از سوی امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه برای مذاکرات در پاریس دعوت شد.
11 اکتبر رحمان به بلژیک سفر کرد. رئیس جمهور تاجیکستان در آنجا با شارل میشل، رئیس شورای اروپا؛ جوزپ بورل، نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا و سایر مقام‌های بین المللی و بلژیکی دیدار کرد.  13 اکتبر رحمان در دیدار با مکرون در مورد کمک‌هایی که فرانسه می‌تواند برای تثبیت وضعیت تاجیکستان ارائه کند صحبت کرد. رئیس جمهور فرانسه به "موضع ثابت" تاجیکستان در قبال افغانستان نیز اشاره کرد.
به نظر می‌رسد تاجیکستان قصد ندارد وارد درگیری مستقیم با طالبان شود. دولت تاجیکستان بیشتر سعی دارد با رفتار کمی مخاطره آمیزتر از همسایگان خود، به محبوبیت داخلی و بین المللی خود بیفزاید. دوشنبه می‌تواند چنین خطری را تحمل کند، زیرا مطمئن است در بدترین حالت، ارتش روسیه به کمکش خواهد آمد و امنیت را در مرز افغانستان-تاجیکستان تامین خواهد کرد. تاجیکستان علاوه بر روسیه، با چین هم همکاری نظامی نزدیک دارد.
با توجه به عدم تثبیت وضعیت افغانستان در آینده قابل پیش بینی، موضوع افغانستان می‌تواند برای چندین سال دیگر به رژیم رحمان انرژی بیافزاید. در عین حال، دوشنبه بسیار مواظب است که در شعارهای خود زیاده روی نکند. به همین دلیل، رحمان هنوز هم فرصت برقراری ارتباط با طالبان را در صورت فشار در مرز با افغانستان دارد.
انتهای مطلب/