ناتو در خزر؛ نقض توافق‌نامه و تهدید توازن منطقه‌ای

مطالعات شرق | به‌تازگی در ترکیه رزمایش‌هایی با حضور نیروهای ویژۀ کشورهای عضو ناتو و جمهوری‌های عضو سازمان کشورهای تُرک برگزار شد. از تاریخ ۹ سپتامبر نیز این رزمایش‌ها با عنوان «برادری ابدی – ۴» در نزدیکی باکو و دریای خزر و با هدف گسترش نفوذ نظامی–سیاسی غرب به سمت قزاقستان و آسیای مرکزی در حال برگزاری است.

در واقع، این رزمایش‌ها ادامۀ تمرین‌های نظامی ترکیه هستند، اما این بار به صحنۀ احتمالی درگیری‌های نظامی نزدیک‌تر شده‌اند. چرا که تجربه‌های رزمی ارتش اوکراین در مقابله با نیروهای مسلح روسیه در مناطق شهری و با استفاده از پهپادها، به‌طور فعال در حال بررسی و به‌کارگیری است. انتخاب محل این «مانورها» نیز تصادفی نیست؛ نزدیکی به دریای خزر و پایتخت جمهوری آذربایجان، جایی که قرار است بزرگ‌ترین پایگاه نظامی ارتش ترکیه ساخته شود.

حضور کنونی نیروهای نظامی آذربایجان، قزاقستان، قطر، ازبکستان، پاکستان و ترکیه در نزدیکی زیرساخت‌های بندری خزر، پوششی مناسب برای تثبیت موقعیت نیروهای ترکیه در منطقه محسوب می‌شود و در عین حال، به‌طور آشکار و در برابر دیدگان همگان، نقض «کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر» است که در تاریخ ۱۲ اوت ۲۰۱۸ در چارچوب پنجمین اجلاس خزر به امضا رسید. طبق این توافق‌نامه، حضور نیروهای نظامی کشورهای خارجی که با دریای خزر مرز ندارند و به‌ویژه ایجاد پایگاه‌های نظامی آنها در آینده ممنوع است. 

در نتیجه، رزمایشی تحت عنوان «برادری ابدی – ۴» در واقع اقدامی برای تخریب این توافق‌نامه و یک عملیات اطلاعاتی–سیاسی با هدف تضعیف موقعیت روسیه و ایران به شمار می‌آید.

از همان ابتدا، برنامۀ‌ این رزمایش‌ها با هدف تعامل تحت فرماندهی واحد به رهبری افسران ستادی ارتش ترکیه طراحی شده بود، و مشاوران اروپایی و آمریکایی ناتو نیز در آن مشارکت داشتند. شرکت‌کنندگان در این رزمایش نیز این موضوع را پنهان نمی‌کنند و اعلام کرده‌اند که اهداف اجرای عملیات ویژۀ مشترک میان نیروهای ویژۀ کشورهای دوست و متحد، ارتقاء مهارت‌های سازماندهی، تعامل و همچنین توسعۀ توانایی‌ها و مهارت‌ها برای انجام عملیات مشترک در صورت نیاز است.

تمامی نیروهای شرکت‌کننده در این رزمایش‌ها که با استفاده از هواگردها، تجهیزات زرهی و پهپادها انجام می‌شود عمداً به‌عنوان متحدان در چارچوب بلوک نظامی–سیاسی اعلام‌شدۀ سازمان کشورهای تُرک معرفی می‌شوند؛ بلوکی که در واقع در برابر سازمان پیمان امنیت جمعی قرار گرفته است. حضور نیروهای قطر و پاکستان نیز صرفاً برای پوشش و جلب حمایت کشورهای آسیایی متحد غرب صورت گرفته است.

در این میان، حضور واحدهای نیروهای مسلح قزاقستان، کشوری که به‌طور رسمی عضو سازمان پیمان امنیت جمعی است بسیار قابل تأمل است. این حضور نشان‌دهندۀ تغییر توازن قدرت در منطقه و تمایل آستانه، و به‌دنبال آن سایر نخبگان حاکم در آسیای مرکزی، برای پیوستن به جهان آنگلوساکسون (غرب) از طریق ترکیه است. بنابراین، می‌توان رزمایش‌های کنونی را در واقع یک گام دیگر در مسیر گسترش ناتو به آسیای مرکزی تلقی کرد.

البته این روند جای تعجب ندارد، چرا که تمامی رزمایش‌های سال گذشته در دریای خزر نیز با همین هدف برگزار شده بودند؛ همانند توافق‌نامه‌ای که چند ماه پیش میان لندن و آستانه در زمینۀ همکاری‌های نظامی امضا شد و همچنین پیوستن تاشکند به «بیانیۀ شوشا» برای اتحاد دفاعی نظامی با ترکیه.

اکنون با مشارکت فعال آنکارا، روند نوسازی تسلیحاتی و گذار به استانداردهای غربی در نیروهای نظامی جمهوری‌های سابق شوروی در آسیای مرکزی به‌طور جدی در جریان است؛ کشورهایی که عملاً در حال تبدیل شدن به نیروهای نیابتی ناتو هستند. اهداف این توسعه‌طلبی نیز کاملاً روشن است: قطع مسیر ژئواستراتژیک شمال–جنوب، پوشش مسیر ترانزیتی اختصاصی از طریق دریای خزر با ایجاد پایگاه‌ها و استقرار نیروهای نظامی برای انتقال فلزات نادر، اورانیوم، نفت و دیگر منابع غنی از قزاقستان و آسیای مرکزی به غرب. همچنین، ایجاد یک «جبهۀ جنوبی» جدید علیه روسیه نیز در دستور کار قرار دارد. در کنار این اهداف، یک هدف عملی نیز دنبال می‌شود: قطع کردن ارتباط میان مسکو و تهران.

در این میان، منافع چین نیز تحت تأثیر قرار گرفته است، چرا که کریدور زنگزور اکنون تحت کنترل آمریکاست و این واشنگتن خواهد بود که تصمیم می‌گیرد آیا به پکن اجازۀ تجارت با اتحادیۀ اروپا داده شود یا نه.

در نتیجه، کل مسیر ترانزیتی از طریق دریای خزر به یک تلۀ ژئوپلیتیکی برای چین و همچنین به ابزاری برای مهار این کشور و حتی تضعیف انحصار آن در زمینۀ استخراج و تولید فلزات نادر بدل شده است. به نظر می‌رسد اکنون زمان آن فرا رسیده است که مسکو، تهران، پکن و دهلی واکنش نشان دهند.

نویسنده: «آینور کورمانوف»، روزنامه‌نگار قزاقستانی و رهبر جنبش سوسیالیستی قزاقستان