مطالعات شرق | مناقشۀ دیرینه بین هند و پاکستان، همواره یکی از مناقشات پُرتنش در عرصۀ بین‌المللی بوده است. در این میان، حمایت آشکار ترکیه از پاکستان در این مناقشه، پرسش‌های مهمی را در مورد انگیزه‌ها و اهداف آنکارا برانگیخته است. این گزارش تحلیلی، به بررسی دلایل اصلی این حمایت می‌پردازد و تلاش می‌کند تا لایه‌های پنهان این همبستگی را آشکار سازد.

 روابط ترکیه و پاکستان، ریشه در دوران استقلال هر دو کشور دارد. هر دو ملت دارای اکثریت مسلمان هستند و پیوندهای تاریخی و فرهنگی عمیقی با یکدیگر دارند. هر دو کشور به طور متقابل، تحت‌تأثیر فرهنگ عربی، یونانی، ترکی و فارسی هستند. مردمان دو کشور عمدتاً پیرو فقه حنفی‌اند و هر دو کشور عضو سازمان همکاری اسلامی نیز هستند. این اشتراک‌های فرهنگی و مذهبی، زمینه‌ای قوی را برای همبستگی و درک متقابل در مسائل مختلف، از جمله در مناقشۀ کشمیر، فراهم آورده است.

پیش از استقلال پاکستان، مسلمانان شبه‌قاره، همواره نسبت به خلفای عثمانی، ادای احترام و وفاداری می‌کردند. به‌عنوان‌مثال، در طول جنگ روسیه و ترکیه در سال 1877، در شبه‌قاره اقدام به جمع‌آوری پول در مساجد کلکته برای کمک به زخمی‌های ارتش ترکیه می‌کردند. پس از جنگ جهانی اول و تصمیم فاتحان برای تقسیم امپراتوری عثمانی، مسلمانان شبه‌‎قاره، مخالفت آشکار خود را در قبال این مسئله ابراز داشتند. به عقیدۀ «محمدعلی جناح، بنیانگذار پاکستان، مبارزۀ ترکیه با قدرت‌های اروپایی، همواره مورد تحسین مسلمانان پاکستان بوده است. در طرف مقابل «رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهور کنونی ترکیه نیز معتقد است که ترکیه و پاکستان به معنای واقعی دو کشور دوست و برادر هستند.

 علاوه بر پیوندهای فرهنگی، هم‌گرایی منافع راهبردی نیز، نقش مهمی در حمایت ترکیه از پاکستان ایفا می‌کند. هر دو کشور در تلاش برای ایفای نقش منطقه‌ای فعال‌تر هستند و در برخی مسائل بین‌المللی دیدگاه‌های مشترکی دارند. حمایت ترکیه از پاکستان می‌تواند به‌عنوان بخشی از تلاش‌های آنکارا برای تقویت نفوذ خود در جهان اسلام و ایجاد اتحادهای راهبردی تلقی شود.

ترکیه که دورنمای پیوستن به اتحادیه اروپا را چندان روشن نمی‌بیند، در پی نفوذ بیشتر در جهان اسلام است. در این راستا، آنکارا تلاش کرده تا ضمن معرفی خود به‌عنوان یک الگوی موفق به کشورهای مسلمان، با استفاده از روابط دوستانه با اسلام‌آباد، دامنۀ نفوذ خود را به منطقۀ جنوب آسیا و شبه‌قاره هند نیز گسترش دهد. ترکیه به‌خوبی می‌داند که داشتن حمایت پاکستان به‌عنوان تنها کشور مسلمان دارای تسلیحات هسته‌ای، تا چه اندازه می‌تواند برای این کشور مفید باشد. پاکستان همواره از سیاست ترکیه در قبال قضیه قبرس حمایت کرده است.

از سوی دیگر پاکستان نیز به این امر واقف است که ترکیه با دارا بودن یک ارتش قوی، به منزلۀ یک قدرت برتر منطقه‌ای در غرب آسیا است؛ لذا توسعۀ روابط با آنکارا برای اسلام‌آباد یک موضوع حیاتی است.

ترکیه از مواضع پاکستان در بحران کشمیر حمایت می کند و همواره جامو و کشمیر را به‌عنوان بخشی از خاک پاکستان می‌داند. مسئلۀ کشمیر برای ترکیه به‌عنوان یک موضوع مهم در جهان اسلام تلقی می‌شود. 

ترکیه بارها، بر لزوم حل عادلانه این مناقشه بر اساس خواسته‌های مردم کشمیر تأکید کرده است. این موضع‌گیری، همسو با دیدگاه پاکستان است و به تقویت روابط دوجانبه میان آنکارا و اسلام‌آباد کمک کرده است. به نظر می‌رسد که عنصر همبستگی اسلامی در این حمایت نقش بسزایی دارد.

حمایت ترکیه از پاکستان در مناقشه با هند را می‌توان در چارچوب سیاست خارجی چندجانبۀ آنکارا نیز تحلیل کرد. ترکیه تلاش می‌کند تا روابط متوازنی با کشورهای مختلف داشته باشد و درعین‌حال، از متحدان خود در مسائل مهم حمایت کند. این رویکرد، گاهی منجر به اتخاذ مواضعی می‌شود که ممکن است با منافع برخی دیگر از بازیگران منطقه‌ای همسو نباشد.

قابل‌توجه دیگری نیز به همراه داشته است که در این بخش به آنها می‌پردازیم:

• تنش در روابط با هند: یکی از بارزترین پیامدهای این سیاست، ایجاد تنش در روابط میان ترکیه و هند بوده است. دهلی‌نو بارها از مواضع ترکیه در قبال مسئلۀ کشمیر انتقاد کرده و آن را دخالت در امور داخلی خود تلقی کرده است. این امر می‌تواند بر همکاری‌های اقتصادی و سیاسی دوجانبه میان دو کشور تأثیر منفی بگذارد. هند به‌عنوان یک قدرت اقتصادی روبه‌رشد و دارای جمعیت قابل‌توجه، برای ترکیه یک شریک تجاری و بالقوه مهم محسوب می‌شود و تداوم تنش‌ها می‌تواند فرصت‌های همکاری را محدود کند. از سوی دیگر، مواضع متفاوت ترکیه و هند در قبال مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی، از جمله مناقشۀ کشمیر، می‌تواند بر همکاری‌های آنها در مجامع چندجانبه مانند سازمان ملل متحد یا دیگر نهادهای بین‌المللی تأثیر بگذارد و یافتن زمینه‌های مشترک برای همکاری در چنین بسترهایی ممکن است دشوارتر شود.
• تقویت جایگاه ترکیه در جهان اسلام: حمایت آشکار ترکیه از پاکستان در این مناقشه، می‌تواند به تقویت جایگاه آنکارا به‌عنوان یک حامی منافع جهان اسلام منجر شود. این امر به‌ویژه در میان کشورهایی که دغدغه‌های مشابهی در مورد وضعیت مسلمانان در مناطق مختلف دارند، می‌تواند تصویر مثبتی از ترکیه ایجاد کند و نفوذ آن را در سازمان‌های بین‌المللی اسلامی افزایش دهد.
• پیچیدگی در روابط منطقه‌ای: این سیاست می‌تواند به پیچیده‌تر شدن معادلات منطقه‌ای منجر شود. درحالی‌که ترکیه با پاکستان روابط نزدیک‌تری برقرار می‌کند، ممکن است با دیگر بازیگران منطقه‌ای که روابط نزدیک‌تری با هند دارند، دچار اصطکاک شود. لذا موفقیت ترکیه در سیاست خارجی و در حفظ توازن در روابط با کشورهای مختلف، نیازمند مدیریتی دقیق است.
• فرصت‌های همکاری نظامی و اقتصادی برای ترکیه و پاکستان: در مقابل پیامدهای منفی احتمالی در روابط با هند، این سیاست می‌تواند فرصت‌های بیشتری را برای همکاری‌های نظامی و اقتصادی میان ترکیه و پاکستان فراهم آورد. اعتماد متقابل ناشی از حمایت ترکیه در مسائل حساس، می‌تواند زمینه را برای پروژه‌های مشترک و تبادلات تجاری بیشتر هموار کند.

حمایت ترکیه از پاکستان در مناقشه با هند، پدیده‌ای چندوجهی است که ریشه در پیوندهای تاریخی، فرهنگی، هم‌گرایی منافع راهبردی، همبستگی اسلامی و توسعۀ همکاری‌های دوجانبه دارد. درحالی‌که این حمایت، روابط میان آنکارا و اسلام‌آباد را تقویت کرده است و می‌تواند باعث تقویت جایگاه ترکیه در جهان اسلام شود، در عین ‌حال می‌تواند در روابط ترکیه با دهلی‌نو، چالش‌هایی ایجاد کند. با این ‌حال، به نظر می‌رسد که ترکیه با درنظرگرفتن منافع و اولویت‌های خود، به حمایت از پاکستان در این مناقشه ادامه خواهد داد. در نهایت بایستی گفت که ارزیابی نهایی این سیاست، نیازمند درنظرگرفتن منافع بلندمدت ترکیه و پویایی‌های پیچیدۀ منطقه است.