«شراکت راهبردی» ج.ا.ایران و پاکستان؛ الزام‌ها و موانع

مطالعات شرق | ایران و پاکستان، به‌عنوان دو بازیگر مهم آسیایی، با داشتن مرزهای مشترک طولانی، تأثیرگذاری فراوانی بر تحولات بین‌المللی داشته‌اند. ضرورت‌های سیاسی و راهبردی بین دو کشور به‌رغم اختلاف در منافع و چشم‌اندازهای سیاسی دربارۀ مسائل منطقه‌ای و جهانی، باعث روابط نزدیک دو کشور شده است. در واقع روابط دو کشور، همواره از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار بوده است. این روابط که ریشه در اشتراک‌های تاریخی، فرهنگی و مذهبی دارد، درعین‌حال با چالش‌ها و فراز و نشیب‌های متعددی نیز همراه بوده است. به گفتۀ «شیرین هانتر»، «ریشه‌های مشترک فرهنگی و دینی، ایران و پاکستان را به شرکای طبیعی در منطقه تبدیل کرده است. اما بهره‌برداری از این ظرفیت، نیازمند غلبه بر موانع ژئوپلیتیکی است.»

ماهیت و محتوای روابط دوجانبۀ تهران - اسلام‌آباد در مورد مسائل مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی، از جمله مسائل امنیتی و مرزی، متغیر افغانستان، هند و آمریکا، گروه‌های افراط‌گرا و بسیاری از مسائل دیگر می‌تواند بر آیندۀ روند صلح و ثبات در منطقه تأثیرگذار باشد. در شرایط کنونی که تحولات ژئوپلیتیک منطقه در حال شکل‌دهی به نظم جدیدی است، بررسی امکان ارتقای این روابط به سطح مشارکت راهبردی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است. این نوشتار، به تحلیل زمینه‌ها، چالش‌ها و راهکارهای تحقق این هدف می‌پردازد.

پس از استقلال پاکستان در سال 1947، ایران نخستین کشوری بود که استقلال پاکستان را به رسمیت شناخت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1979، دیدار وزیرخارجۀ پاکستان با امام خمینی(ره) و کریم سنجابی در مارس 1979، نشان دهندۀ تعهد اسلام‌آباد به تداوم روابط دوستانه بود. روابط دو کشور در طی این سال‌ها، پر از فراز و نشیب بوده است، با این حال در اکثر مواقع شاهد همسویی دو کشور در بسیاری از مسائل و بحران‌های مختلف بوده‌ایم. 

در دوران پهلوی هردو کشور، عضو پیمان بغداد (که بعدها به سنتو تغییر نام داد) بودند. در جنگ‌های میان هند و پاکستان در سال‌های 1965و 1971، ایران آشکارا از پاکستان حمایت و حتی کمک‌های نظامی و دیپلماتیک فراوانی به پاکستان کرد. از سوی دیگر در دوران جنگ ایران و عراق، کمک‌های مالی و تسلیحاتی پاکستان به ایران درخور توجه بود. در دهۀ1980، هر دو کشور در حمایت از مجاهدین افغان علیه تهاجم شوروی با هم همکاری کردند. و بالاخره در تهاجم 12 روزۀ رژیم صهیونیستی علیه ایران، پاکستان حملات رژیم را به شدت محکوم کرده و در این نبرد، آشکارا از ج.ا.ایران حمایت کرد.

در حال حاضر هر دو کشور، به‌عنوان اعضای بنیان‌گذار سازمان همکاری منطقه‌ای (اکو) و نیز به واسطۀ حضور در سازمان همکاری شانگهای، تلاش می‌کنند تا از ظرفیت‌های منطقه‌ای برای توسعۀ همکاری‌های اقتصادی - امنیتی استفاده کنند.

بخش قابل‌توجهی از مدیریت نظامی، امنیتی، اقتصادی و حتی سیاسی پاکستان، در اختیار نهادهای نظامی  از جمله سازمان اطلاعات ارتش پاکستان (ISI)، به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اثرگذار در پاکستان است که به دلایل مختلف، ج.ا.ایران در ارتباط‌گیری و ایجاد اشتراک منافع با این نهادها موفقیت لازم را نداشته است. برقراری ارتباط با سران ارتش و مقام‌های اطلاعاتی و گسترش دیپلماسی نظامی می‌تواند زمینۀ مناسبی را برای گسترش همکاری‌های دو کشور فراهم آورد. به نظر می‌رسد، ارتقای روابط نظامی- دفاعی ایران و پاکستان با تمرکز بر محورهای کلیدی ذیل، به نتایج مثبتی برسد:

• تقویت همکاری‌های امنیتی در نقاط مرزی: باتوجه‌ به وجود چالش‌های مشترک در مرزهای دو کشور همچون تروریسم و قاچاق مواد مخدر، افزایش هماهنگی نیروهای امنیتی دو کشور در این مناطق بسیار ضروری است. ایجاد پاسگاه‌های مرزی مشترک و انجام عملیات مشترک علیه گروه‌های تروریستی، در افزایش امنیت مناطق مرزی بسیار مؤثر خواهد بود.
• انجام رزمایش‌های مشترک نظامی: برگزاری منظم رزمایش‌های مشترک نظامی میان نیروهای نظامی دو کشور به‌ویژه در حوزه‌های ضدتروریسم، دفاع هوایی و جنگ‌های نامتقارن، باعث افزایش هماهنگی و اعتماد متقابل میان دو کشور خواهد شد.
• تبادل تجهیزات و فناوری‌های دفاعی: همکاری دو کشور در زمینۀ صنایع و فناوری‌های دفاعی می‌تواند توسعه یابد که این امر منجر به تقویت توان نظامی و امنیتی دو کشور خواهد شد. ایران می‌تواند در زمینۀ تولید موشک‌های بالستیک، پهپادهای نظامی و جنگ الکترونیک به پاکستان کمک کند و از سوی دیگر پاکستان نیز می‌تواند تجارب خود در زمینۀ ساخت زیردریایی و تجهیزات هواپیماهای جنگی (مانند JF-17) را با ایران به اشتراک بگذارد. علاوه‌برآن دو کشور می‌توانند در زمینۀ ساخت ناوشکن، قایق‌های تندرو و ساخت سیستم‌های دفاع هوایی و راداری با هم همکاری داشته باشند.
• گفت‌وگوهای راهبردی بین دو کشور: برگزاری منظم نشست‌های دوجانبه میان مقام‌های عالی‌رتبۀ نظامی دو کشور برای همسویی در سیاست‌های دفاعی و بررسی تهدیدهای منطقه‌ای بسیار ضروری است.
• همکاری‌های آموزشی- پژوهشی: تبادل دانشجو بین دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی - نظامی دو کشور و همچنین مشارکت در طرح‌های تحقیقاتی- دفاعی، باعث ارتقای توانمندی‌های مشترک خواهد شد. علاوه بر موارد فوق، تأسیس مراکز تحقیقاتی مشترک در زمینۀ جنگ الکترونیک، سایبری و پهپادهای پیشرفته، برای گسترش روابط دفاعی دو کشور بسیار ضروری است.

در مجموع گفت که تقویت همکاری‌های دفاعی دو کشور در زمینه‌های فوق و بسیاری از موارد دیگر، می‌تواند امنیت منطقه‌ای را بهبود بخشد و درعین‌حال، باعث ایجاد موازنۀ راهبردی در برابر تهدیدهای مشترک.

روابط اقتصادی ایران و پاکستان در حوزه‌های مختلفی همانند تجارت، انرژی، حمل‌ونقل، کشاورزی، صنعت و گردشگری در حال گسترش است. برخلاف سایر کشورهای غرب آسیا، اقتصاد ایران و پاکستان مکمل هم هستند. بنا بر برخی آمارهای منتشرشده، حجم تجارت دوجانبه میان دو کشور در سال 2024، بالغ بر4/2 میلیارد دلار بوده است که میزان صادرات ایران به پاکستان در مقطع زمانی ذکر شده، بالغ بر8/1 میلیارد دلار بوده و واردات ایران از پاکستان نیز در حدود 600 میلیارد دلار بوده است. عمدۀ محصولات صادراتی ایران به پاکستان شامل موادی همچون گاز مایع، فراورده‌های نفتی، فولاد و کشمش بوده و واردات ایران از پاکستان شامل موادی همچون برنج، گوشت، منسوجات و برخی کالاهای صنعتی بوده است.

انجام اقدام‌هایی مانند ایجاد مناطق آزاد تجاری مشترک در نقاط مرزی و توسعۀ همکاری‌های سه‌جانبه با حضور کشورهایی مثل چین می‌تواند در افزایش مراودات تجاری میان دو کشور بسیار حائز اهمیت باشد. در مجموع بایستی گفت که در صورت رفع موانع تجاری و بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود، حجم تجارت میان دو کشور می‌تواند به 10 میلیارد دلار در سال نیز برسد.

ساختار سیاسی پاکستان، بسیار پیچیده و ترکیبی از رقابت‌های حزبی و قومی قبیله‌ای، مداخلات نظامی و اثرگذاری بازیگران خارجی است؛ لذا راهبردهای منسجم و برنامه‌دار در راستای تعمیق مناسبات سیاسی با این کشور می‌بایست در دستور کار باشد. در این راستا، انجام اقدام‌های ذیل، مهم به نظر می‌رسند:

• دیدار و گفتگو میان مقام‌های بلندپایۀ دو کشور: برگزاری منظم دیدار رؤسای جمهور، وزرای امور خارجه و دیگر مقام‌های بلندپایۀ دو کشور، در راستای بحث و تبادل نظر در مورد مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی بسیار حائز اهمیت است.
• تدوین یک راهبرد جامع برای روابط دوجانبه: به نظر می‌رسد که تدوین و پیگیری یک راهبرد جامع توسط مقام‌های بلندپایۀ دو کشور به‌منظور حل‌وفصل چالش‌های امنیتی، دیپلماتیک و اقتصادی میان دو کشور بسیار مهم است.
• همکاری در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی: دو کشور می‌بایست در سازمان‌هایی همچون اکو، سازمان همکاری شانگهای و سازمان ملل متحد پشتیبان هم باشند و از ظرفیت سازمان‌های فوق برای گسترش و تقویت روابط دوجانبه استفاده کنند.

به‌رغم وجود اشتراک‌های تاریخی و فرهنگی، ارتقا و تعمیق روابط ایران و پاکستان، با چالش‌هایی مواجه است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:

• مسائل امنیتی و مرزی: وجود تروریسم منطقه‌ای و فعالیت گروه‌های تروریستی در مناطق مرزی مشترک، به‌عنوان چالشی مهم در گسترش روابط دو کشور به شمار می‌آید. تنش‌های مرزی دو کشور در ژانویۀ 2024، نمونه‌ای از این ناامنی‌هاست که منجر به تنش در روابط دو کشور در یک مقطع زمانی شد.
• تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران: تحریم‌های آمریکا و کشورهای غربی علیه تهران، به‌ویژه در حوزۀ بانکی، مانع بزرگی بر سر راه توسعۀ روابط دو کشور است و امکان تحقق اهدافی مانند افزایش مبادلات تجاری دوطرفه را دشوار می‌کند.
• رقابت‌های ژئوپلیتیکی کشورهای ثالث: نفوذ بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای (همانند عربستان و چین) بر سیاست خارجی پاکستان، گاهی منجر به دورشدن این کشور از ایران در برخی طرح‌ها همانند خط لولۀ صلح و طرح‌های انرژی شده است.
• قاچاق کالا و مواد مخدر: حجم بالای قاچاق در مرزهای مشترک، علاوه بر اینکه به اقتصاد دو کشور ضربه می‌زند، بستر مناسبی را برای فعالیت گروه‌های تروریستی فراهم می‌کند.
• نگرش‌ها و سیاست‌های داخلی متفاوت در دو کشور: به‌رغم اشتراک‌های فراوان طرفین، رویکرد متفاوت دو طرف نسبت به مسائل ژئوپلیتیکی منطقه‌ای، امنیت مرزی و نفوذ قدرت‌های خارجی از جمله دلایل عدم گسترش مناسب روابط دو کشور در چند دهۀ گذشته بوده است.

ارتقای روابط ایران و پاکستان به سطح شراکت راهبردی اگرچه با چالش‌های متعددی روبروست، اما باتوجه‌به ظرفیت‌های عظیم دو کشور و نیازهای متقابل آنها، کاملاً امکان‌پذیر است. تحقق مشارکت راهبردی بین ایران و پاکستان نه‌تنها به سود منافع ملی دو کشور خواهد بود، بلکه می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در ثبات و امنیت منطقه داشته باشد. باتوجه‌به توانمندی‌های نظامی دو کشور، همکاری‌های دفاعی تهران و اسلام‌آباد می‌تواند موازنۀ قدرت در منطقه را تغییر دهد و منجر به شکل‌گیری یک بلوک قدرتمند برای مقابله با تهدیدهای داخلی و خارجی شود.

به نظر می‌رسد که به‌رغم وجود برخی چالش‌ها، آیندۀ روابط دو کشور، ظرفیت همکاری‌های عمیق‌تر و راهبردی شدن را دارد. اشتراک‌های تاریخی و فرهنگی، نیازهای متقابل اقتصادی، مبارزه با گروه‌های تروریستی و لزوم امنیت مرزی مشترک، دو کشور را به سمت تقویت روابط سوق می‌دهد. با تلاش برای کاهش تنش‌های مرزی، گسترش تجارت و همکاری در طرح‌های زیربنایی، می‌توان آینده‌ای روشن‌تر را برای روابط دوجانبه، ترسیم کرد.