عصر جدید روابط پاکستان و عراق

مطالعات شرق | پاکستان قویاً به دنبال گسترش روابط خود با عراق در حوزه‌‏های مختلف اقتصادی، نظامی و سیاسی است. پاکستان که دست به گریبان مشکلات اقتصادی است، به عراق با توجه به ثروت نفتی قابل توجه آن، به عنوان منبعی قابل توجه برای فروش محصولات خود، جذب سرمایه‌‏گذاری و کمک مالی و گسترش ارتباطات تجاری و ترانزیتی می‌‏نگرد. در این مطلب، به بررسی ابعاد مختلف دور جدید روابط پاکستان و عراق می‌پردازیم.

عراق و پاکستان، هر دو کشورهایی جوان و تولد یافته به واسطۀ استعمار بریتانیا محسوب می‏شوند. دو کشور، روابطی پرفراز و نشیب را از سر گذرانده‏‌اند. تا زمانی که عراق حکومتی سلطنتی و نزدیک به غرب داشت، روابط پاکستان و عراق هم دوستانه بود. هر دو کشور عضو پیمان سنتو بودند که با هدفِ مقابله با نفوذ شوروی و با حمایت آمریکا و بریتانیا تشکیل شده بود. پس از انقراض سلطنت در عراق و روی کار آمدن حکومت‏های نظامی در این کشور که به شوروی نزدیک و ضد غرب بودند، عراق در سال 1959 از این پیمان خارج شد. چندان طول نکشید که روابط پاکستان و عراق متلاطم شد. 

حکومت بعث عراق به حمایت از گروه‏‌های مسلح بلوچ پرداخت و حتی سفارت عراق در پاکستان به محل انتقال سلاح برای این گروه‏ها تبدیل شده بود. حملۀ پلیس پاکستان به سفارت عراق در اسلام‌آباد در 1973، نقطۀ اوج این تلاطم بود. در این دوران، پاکستان با ایران روابط دوستانه داشت در حالی که ایران خود روابط پرتنشی با عراق داشت. 

در جریان جنگ ایران و عراق در دهۀ 1980، پاکستان نسبت به این جنگ، موضع بی‌طرفی اتخاذ کرد اما موضع دوستانه آن نسبت به ایران ادامه یافت. گزارش‏‌هایی وجود دارد که پاکستان برخی اقلام تسلیحاتی را برای ایران در جنگ با عراق تامین می‏کرد. پاکستان در جنگی که در سال 1991 علیه عراق بعد از اشغال کویت توسط آن کشور رخ داد، 5 هزار سرباز به جنگ عراق فرستاد، هر چند این نیروها متحمل تلفاتی نشدند زیرا دست به عملیات خاصی نزدند. از آن پس عراق تحت تحریم و تحت حاکمیت صدام، روابط خود را  با پاکستان که روابطی سرد و حداقلی بود، ادامه داد. اما پس از سرنگونی صدام پاکستان کوشش کرد تا روابط خود با عراق با گسترش دهد.

اصلی‏‌ترین جذابیت عراق برای پاکستان، جذابیت اقتصادی آن است. عراق با ثروت نفتی قابل توجه خود، به طور متوسط سالانه 100 میلیارد دلار صادرات نفت دارد. صادرات نفت عراق در 2023 برابر با 127 میلیارد دلار و در سال 2024 برابر 96 میلیارد دلار (به علت کاهش قیمت جهانی نفت) بود. 

عراق همین طور سالانه نزدیک به هفتاد میلیارد دلار واردات دارد. روشن است که عراق می‏تواند محل واردات محصولات تولید پاکستان به خصوص مواد غذایی، پوشاک و منسوجات، وسایل ورزشی و امثال آن باشد. محصولات اصلی که پاکستان به عراق صادر کرده است: داروهای بسته‌بندی شده (۶.۰۷ میلیون دلار)، پمپ‌های هوا (۵.۸۵ میلیون دلار) و ماهی منجمد غیر فیله (۳.۸۹ میلیون دلار) بوده‌اند. در طول ۵ سال گذشته، صادرات از پاکستان به عراق با نرخ سالانۀ ۱۵ درصد افزایش یافته و از ۲۳.۷ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ به ۴۷.۸ میلیون دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده است. آمار سال 2024 هنوز در دسترس نیست اما حقیقت این است که این میزان برای پاکستان بسیار کم است. نزدیکی مسیر بندر کراچی به بندر فاو برای صادرات کالا به عراق بسیار مناسب است اما پاکستان از این تجارت بزرگ محروم مانده است. 

جذابیت دیگر عراق آن است که می‏تواند پذیرای کارگران پُرشمار پاکستانی باشد. پول عراق، واحد پول ارزشمندی است و کارگران پاکستانی در صورت یافتن امکان کار در عراق، می‏توانند ارز قابل‌توجهی به کشور خود حواله کنند. 

مورد دیگر که مد نظر پاکستان است جلب نظر دولت عراق و ثروتمندان این کشور برای سرمایه‏‌گذاری در پاکستان است. عراق همین طور می‏تواند با اعطای وام، خرید اوراق قرضه، ارائه ضمانت در بانک‌‏های بین‌‏المللی و یا سایر انواع سرمایه‏‌گذاری مستقیم یا غیرمستقیم، به اقتصاد پاکستان که به شدت نیازمند کمک مالی است کمک کند. پاکستان از وابستگی مالی خود به کشورهایی مانند عربستان سعودی احساس خطر دارد و قطع و وصل شدن این جریان کمک مالی، اسلام‌آباد را به یافتن منابع جدید پشتیبانی مالی وادار کرده است.

عراق همین طور می‏تواند نفت خام یا مشتقات نفتی را با تخفیف یا شرایط سهل‌‏تر در اختیار پاکستان و پالایشگاه‏های آن قرار دهد. امیدی که پاکستان در رابطه با همۀ کشورهای اسلامی و عربی نفتی دارد این است که در مورد مبادلات نفتی، با روش‏های مختلف مانند ارائه تخفیف، فروش استمهالی و مانند آن، به اقتصاد نیازمند انرژی پاکستان کمک کنند..

پاکستان همین طور چشم امید زیادی به صادرات سلاح به عراق دارد. عراق همه ساله، حجم عظیمی سلاح از خارج وارد می‏کند. بازار تسلیحات عراق ترکیبی از تولیدکنندگان مختلفی از همه جای جهان است. به‌طوری که تسلیحات ساخت آمریکا، کرۀ جنوبی، روسیه، فرانسه، جمهوری چک و خود پاکستان در آن وجود دارد. با این حال، پاکستان سهم کمی از فروش سلاح به عراق داشته است. 

تا کنون دو نمونۀ از صادرات تجهیزات نظامی پاکستان به عراق وجود داشته است: یکی خودروی زرهی طلحه که تعداد 44 فروند آن در سال 2006 از سوی عراق تحت اشغال آمریکا برای مبارزه با تروریسم در این کشور خریداری شد و هنوز هم مورد استفاده ارتش عراق قرار دارد. 

مورد دیگر 60 فروند خودروی زرهی محافظ بود که در سال 2004 سفارش داده شد و تحویل گردید. عراق همین طور 300 پُست نگهبانی زرهپوش ثابت با نام «آهان» را از پاکستان خریداری کرد. ارزش این معاملات در آن زمان 33 میلیون دلار (معادل 56 میلیون دلار 2025) بود.

پس از فاصلۀ زمانی طولانی از این قراردادها، عراق به تازگی با پاکستان قراداد خرید هواپیماهای آموزشی ملخی مشاق را امضا کرده است. نیروی هوایی عراق برای تربیت خلبانان خود، 24 فروند از این هواپیمای آموزشی را به پاکستان سفارش داده که تحویل آنها از سال 2024 شروع شده است.

البته چشم امید پاکستان به فروش هواپیماهای جت جنگنده جی-17 تاندر به عراق است. پاکستان این هواپیما را با کمک فنی چین تولید می‏کند و تاکنون توانسته علاوه بر تحویل به نیروی هوایی خود، آن را به کشورهای میانمار، نیجریه و جمهوری آذربایجان صادر کند. نیروی هوایی عراق در استفاده از جنگنده‌‏های اف-16 خود که ساخت آمریکا است دچار مشکلات اساسی است. هواپیماهای سوخو-25 (روسی) و ال-159 (جمهوری چک) هم عمدتاً کهنه یا تنها مناسب عملیات ضد اهداف زمینی هستند (قابلیت‌های لازم نبرد هوایی را ندارند). 

عراق به سبب مخالفت آمریکا، امکان خرید هواپیماهای جنگنده از روسیه و چین را نیافته است. کشورهای اروپایی (فرانسه و بریتانیا) هم به دلیل مخالفت آمریکا و ناخشنودی برخی کشورهای عربی (مانند کویت) از فروش هواپیماهای جنگنده به عراق خودداری می‏کنند. عراق می‏تواند به پاکستان به عنوان جایگزین مناسبی در تامین هواپیماهای جنگی مورد نیاز خود اتکا کند. 

پاکستان دو تانک خالد-2 و تانک جدید حیدر را هم برای فروش به عراق پیشنهاد کرده است. هر دو تانک در حقیقت ساخت چین هستند و پاکستان آن را به صورت تحت لیسانس و داخلی تولید کرده و امکان صادرات آن را هم دارد. اما تا کنون توفیق صادرات مستقل آن را نداشته است. با آنکه عراق برای خرید هواپیمای جنگنده از پاکستان مشتاق است اما باید گفت مقام‌های بغداد نشان داده‏اند که به جزئیات فنی و کیفیت محصولات هم توجه دارند. جی-17 گرچه از نظر قیمت گزینه جذابی برای عراق است اما در مورد توان عملیاتی، محدودیت‏های اساسی دارد. در مورد تانک خالد یا حیدر اما شانس پاکستان ضعیف است و بعید است بتواند در عراق بازاری برای تانکهای ساخت خود پیدا کند. 

پاکستان همین طور پیشنهادهایی به عراق برای انتقال فناوری نظامی ارائه کرده است. این انتقال فناوری البته چندان پیشرفته نیست و مربوط به بازسازی توان صنعت نظامی عراق در تولید مهمات است. پاکستان می‏تواند صنایع نظامی عراق را در تولید انواع و اقسام مهمات (از مهمات سلاح سبک تا گلوله توپ، خمپاره، راکت، مواد انفجاری، گلوله تانک، مهمات توپ ضدهوایی) و امثال آن یاری دهد. با وجود دیدارهایی میان مقام‌‍‌های دو کشور، هنوز همکاری مشخصی در این حوزه میان دو کشور صورت نگرفته است.

پاکستان همین طور نظامیان عراقی را تحت آموزش نظامی قرار می‏دهد. به جز آموزش خلبانان عراقی در پاکستان، نیروهای ضد تروریسم عراق هم دوره‏های آموزش مبارزه با تروریسم را در پاکستان طی می‏کنند. این نظامیان، دوره‏های دو ماهه مرکز ملی مبارزه با تروریسم پاکستان را در سال 2024 گذرانده و به عراق باز می‏گردند. آموزش در این دوره‏ها برای نیروهای عراقی همچنان ادامه دارد. برخی منابع ادعا می‏کنند پاکستان برخی آموزش‏های اطلاعاتی و ضداطلاعاتی را هم برای ارتش عراق ارائه کرده است.

به جز همکاری اقتصادی و نظامی، پاکستان نیم‌نگاهی هم به نقش سیاسی و راهبردی عراق در محیط منطقه‌ای و جهانی دارد. عراق کشوری شیعه است و در آن مرجعیت شیعه جایگاه بالایی دارد. به علاوه شیعیان پاکستان هم به صورتی پرشمار به عراق رفت و آمد یا در آن حضور دارند. طلاب شیعه پاکستانی در نجف پرشمار هستند. آیت الله بشیر نجفی یکی از مراجع عراق، پاکستانی است. پاکستان مایل نیست مشکلات داخلیش در مورد درگیری شیعیان یا اهل سنت این کشور، به روابطش با عراق کشیده شود و در این مورد بسیار هوشیار است.

مورد دیگر مربوط به همکاری هند با عراق است. به هر میزان عراق به چین نزدیک می‏شود پاکستان خشنود می‌شود و به هر میزان به هند نزدیک می‏شود پاکستان احساس خطر می‏کند. عراق سعی کرده با همۀ بازیگران، روابط متوازن خود را حفظ کند. اما افزایش نقش هند در مبادلات اقتصادی با عراق موجب احساس خطر پاکستان است. امیدواری پاکستان، تاثیرگذاری منفی سیاست ضداسلامی دولت کنونی هند، بر روابطش با کشورهای اسلامی از جمله عراق است. پاکستان سعی کرده تا نقشی فراتر از چین در رابطه با عراق برای خود تعریف کند.