مقدمه
مطالعات شرق | «گفت‌وگوی مارگاله/مارگالا» دور ششم، امسال در اسلام‌آباد پایتخت پاکستان از تاریخ 20 تا 22 آبان با برنامه‌ریزی و مدیریت IPRI - موسسۀ پژوهش‌های سیاسی اسلام‌آباد- برگزار شد. در این رخداد که تحت سرفصل «آیندۀ نظم جهانی: همکاری یا هماوردی؟» برگزار شد علاوه بر دولتمردان، تحلیلگران و سیاستگذاران پاکستانی از حوزۀ نظامیان و نیز از عرصۀ رسانه و اندیشه‌ورزی این کشور و همچنین نمایندگانی از کشورهای دیگر حضور داشتند. کشورهای روسیه، چین، آمریکا، انگلستان، کرۀ جنوبی، کشورهای آسیای مرکزی و ج.ا.ایران در چارچوب موضوع همایش، مطالب خود را ارائه کردند.
این رویداد که پژوهشگران، دیپلمات‌ها و سیاستگذاران را از پاکستان و خارج گرد هم آورده بود، طی دو روز، گفت‌وگوها پیرامون نظم جهانی در حال تغییر، رقابت امریکا و چین و بسیاری از مسائل اقتصادی، امنیتی، سیاسی، نظامی، کارکردها و ناتوانی‌های زیرساختی را برشمرد.
سخنرانان نشست
آقای اسحاق دار معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجۀ پاکستان در نشست افتتاحیه گفت: پاکستان، خواهان تعامل با همۀ کشورهای منطقه است تا مواهب تجارت، اتصال و توسعه تقویت شود. وی تاکید کرد: پاکستان همچنان مصمم است با اولویت‌دادن به ژئواکونومیک- که یکی از ارکان اصلی تعامل با شرکای بین‌المللی است- از مزیت‌های به‌ارث‌رسیده برای رفاه و بهبود زندگی مردم و منطقه بهره‌برداری کند. اسحاق دار همچنین بر لزوم تقویت چندجانبه‌گرایی، ترویج ژئواکونومیک در زمینۀ منطقه‌ای و تقویت نقش سازمان ملل متحد برای مقابله با چالش‌های جهانی- که با فرسایش ارزش‌ها و افزایش سیاست بلوک‌های یک‌جانبه روبه‌روست- تأکید کرد و افزود: «ناکامی در حفظ صلح و امنیت بین‌المللی بزرگ‌ترین چالش است و نمی‌توان آن را نیمه‌کاره رها کرد».
رئیس موسسۀ پژوهش‌های سیاسی اسلام‌آباد ژنرال بازنشسته مجید احسان گفت: ششمین دوره گفت‌وگوی مارگله فرصتی است برای بررسی بی‌پردۀ مسائل و مشکلاتی که جهانی در حال لغزش به‌سوی چندقطبی‌بودن با آن روبه‌روست و نیز برای طراحی راهکارهایی جهت همکاری و تعامل. او به عصر رسانه‌های اجتماعی اشاره کرد؛ عصری که در آن خودِ اطلاعات واقعی و معتبر به یک معضل تبدیل شده و گرایش‌های پوپولیستی چالش‌های تازه‌ای برای نظم مستقر ایجاد می‌کنند. وی از سه ضرورت سخن گفت- دلارزدایی، دموکراتیزاسیون و غیرنظامی‌سازی- و خاطرنشان کرد که جهان با معماهای عصر جدیدی همچون تغییرات اقلیمی و توسعۀ نابرابر مواجه است. بعضی از شخصیت‌های دیگر پاکستانی در سخنرانی دربارۀ سیاست قدرت‌های بزرگ و امنیت بین‌المللی، جهان را در «لحظه‌ای از گذار عمیق» توصیف کردند و افزودند: سه قرن سلطۀ غرب رو به افول است و «غربی که می‌شناختیم دیگر وجود ندارد.» وی با اشاره به چالش ایران علیه برتری نظامی اسرائیل و ناتوانی هند در تحمیل «وضعیت عادیِ جدید» بر پاکستان، استدلال کرد که برتری آمریکا اینک جای خود را به ظهور چین می‌دهد. بنا به دلایل روشن، نمایندگان چین حضوری پررنگ‌تر داشتند. پاکستان حساب ویژه‌ای با چین دارد. نمایندۀ آمریکا حضوری پر هیاهو داشت و فضای فکری دولت جاری در آمریکا را نمایندگی می‌کرد. به همین دلیل گزاره‌های آمریکایی‌مابانۀ وی در نشست اول، تحت عنوان «بازی قدرت‌های بزرگ و آیندۀ امنیت بین‌الملل» موجب واکنش پر طنینی از سوی نمایندۀ چین در مراسم افتتاحیه همایش شد.
«دانیل اف رانده» از آمریکا، لحنِ - به‌طور چشمگیری - خوش‌بینانه دربارۀ روابط آمریکا و پاکستان داشت. او استدلال کرد که روابط بین دو کشور اکنون در قوی‌ترین حالت خود در ۱۵ سال گذشته است و برای نخستین بار، واشنگتن به پاکستان فراتر از چارچوب هند، چین یا افغانستان نگاه می‌کند. او آمادگی ترامپ برای «طی کردن راهی اضافه» در جهت صلح را ستود و هند را صرفاً «بخشی از دکور» منطقه توصیف کرد. وی از اینکه پاکستان در دریافت پیام ترامپ مبنی بر همکاری در عرصۀ کانی‌های کمیاب، نشانه‌های مثبت ارائه داده است، ابراز خرسندی کرد. او پیش‌بینی کرد که پاکستان می‌تواند به «عربستان سعودیِ مس» تبدیل شود و در دو دهۀ آینده تولید ناخالص داخلی خود را تا سه برابر افزایش دهد. او از پاکستان خواست از حمایت آمریکا برای تأمین گاز از طریق خط لولۀ TAPI بهره ببرد.
دکتر «ویکتور ژیکای گائو»، معاون رئیس مرکز چین و جهانی‌سازی، به پاکستان بابت آنچه «پیروزی هوایی» آن علیه هند نامید تبریک گفت و آن را پیروزی برای صلح خواند. او با به چالش کشیدن این تصور که پاکستان باید از فرصت‌های موقتی بهره‌برداری کند، گفت که «دوستان واقعی شب و روز در کنار هم می‌ایستند» و افزود که «خورشید دوستی چین و پاکستان تا ابد می‌تابد.» وی در خصوص روابط امریکا با چین اظهار داشت: تا زمانی که منافع چین در این رهگذر تهدید نگردد کشورش از گسترش این مناسبات استقبال می‌کند. وی در عین حال اظهار داشت که آمریکا به پاکستان به چشم ابزار می‌نگرد حال آنکه چین، پاکستان را یک برادر، شریک راهبردی و یار وفادار خویش قلمداد می‌کند. نمایندۀ چین در نشست اول، آمریکا را از خطا در محاسبات بر حذر داشت و اعلام کرد چنانچه آن کشور مرتکب اشتباه نظامی در مورد چین شود مطمئناً چین یک فاجعه برای آمریکا به بار خواهد آورد.
تحلیل‌گر دیگری از بریتانیا بر این نظر بود که: ایالات‌متحده و چین در تلاش‌های استراتژیکی برای مهار یکدیگر گرفتار شده‌اند. از دیدگاه اروپا، این قاره همچنان درگیر جنگ اوکراین است؛ جایی که روسیه در رویارویی با غرب قرار دارد- و احتمال تهاجم‌های بیشتر نیز وجود دارد. این پژوهشگر هشدار داد که خطوط قدرت از پیش ترسیم شده‌اند و مجالی برای خوش‌بینی باقی نگذاشته‌اند. او استدلال کرد که آزادی اوکراین جدایی‌ناپذیر از آزادی خودِ اروپا است.
مشاور پیشین امنیت ملی پاکستان، تصویری از جنوب آسیا ارائه کرد که در نابسامانی فرو رفته است. او کشورها را به «استانداردپذیر» (Standard Takers) و «استانداردجو» (Standard Seekers) تقسیم‌بندی کرد و گفت که نظام بین‌المللی آینده توسط ائتلاف‌های مسئله‌محور میان قدرت‌های میانی شکل خواهد گرفت. او گفت که برای پاکستان، چالش اصلی همچنان افغانستان است- جایی که هیچ نشانه‌ای از نرم‌تر شدن رویکرد کابل نسبت به اسلام‌آباد نمی‌بیند. او پیشنهاد کرد که مسائل اقتصادی و امنیتی از یکدیگر تفکیک شوند و از شراکت‌های قدرت‌های میانی برای حل معضل افغانستان استفاده شود.
برنامه‌ها و پنل‌های نشست
گفت‌وگوی سه روزۀ مارگله 2025 که عملاً به دو روز تقلیل یافت، در قالب 8 نشست و یک برنامۀ اختتامیه و جمع‌بندی تنظیم شد. در این نشست‌ها حدود 30 سخنران مطالب خود را ارائه دادند. حوزۀ اقتصادی و چالش‌های فراروی پاکستان، امنیت منطقه‌ای، ارتباطات و اقتصاد، سرفصل یکی از پنل‌ها بود که طی آن ژومارت اوتوربایف نخست‌وزیر سابق قزاقستان، دکتر کریل بابیف از روسیه، دکتر کریم نظیرف از تاجیکستان، «نعمت‌اف اکرم جان» از ازبکستان و «متار بای احسان بایف» از قزاقستان سخن گفتند.
پنل سوم تحت سرفصل «تجارت، تعرفه‌ها و اقتصاد جهانی» و با ارائۀ مطالب از سوی شخصیت‌های اقتصادی شکل گرفت. این افراد عبارت بودند از دکتر شمشاد اختر، دکتر ظفر مسعود، همایون اختر، از پاکستان و دکتر استفان درکن، از دانشگاه آکسفورد.
پنل چهارم با سرخط «پیوند، امنیت و اقتصاد» و با سخنان ژنرال احسان الحق رییس اسبق ستاد مشترک ارتش پاکستان، ادریس زمان از افغانستان، دکتر هوشی شنگ از چین، دکتر رکسالانا زیگون از روسیه و ماشاا... شاکری از ایران اجرا شد.
عنوان پنل پنجم «جنگ الگوریتمی و تحول امنیت در عصر هوش مصنوعی» بود که با مدیریت صدیق همایون مدیر ارتباطات ایپری و با سخنرانی شهزاد خواجه فاطمه وزیر فناوری ارتباطات پاکستان و سخنرانان دیگر انجام شد. برجسته‌ترین مطلب از سوی سرتیپ رشید ولی جنجوا، مدیر تحقیقات دفاعی ایپری ارائه شد. «تهدیدهای سایبری، جنگ اطلاعات و کنترل شبکه‌های اجتماعی» از کلیدی‌ترین موضوع‌های ارائۀ مزبور بود. سرتیپ رشید ولی جنجوا خاطر نشان کرد که هوش مصنوعی همان‌گونه که هستی انسانی را بازتعریف می‌کند، جنگ را نیز دگرگون می‌کند و برای نخستین بار در تاریخ بشر، طبیعت، دستور زبان و شخصیت، همگی به‌طور هم‌زمان در حال تغییرند، آن هم به دلیل تسلیحاتی شدن هوش مصنوعی.
در پنل ششم «قدرت نرم پاکستان و امنیت داخلی» مورد گفت‌وگو قرار گرفت. سخرانان این نشست عبارت بودند از : ژنرال عامر ریاض فرمانده سابق یگان لاهور، سید محمد مهر علی شاه کمیسیونر آب ایندوس، دکتر فرحان حنیف صدیقی از دانشگاه کراچی، سناتور جاوید اقبال وزیر اسبق ارتباطات و دکتر فریال علی گوهر سفیر سابق دوستی سازمان ملل.
از گزاره‌های راهبردی مطرح در این نشست عبارت بودند از:
- اهمیت آب و مدیریت حوزۀ ایندوس در امنیت داخلی پاکستان.
- نقش فرهنگ، هنر، رسانه و پاکستانی‌های مقیم خارج در تصویرسازی از کشور.
- تهدیدهای اجتماعی، شکاف‌های قومی و اهمیت توسعۀ انسانی و نقش فرهنگ و هنر در کاهش افراط‌گرایی.
موضوع پنل هفتم، حقوق بین‌الملل، ملی‌گرایی و زوال نظم مبتنی بر قانون بود که توسط دو سخنران آنتونیوس تساکونوپولوس از دانشگاه آکسفورد و آقای احمر بلال صوفی، رییس مرکز تحقیقاتی حقوق بین‌الملل(RSIL) ارائه گردید. نکات مهم این نشست عبارت بودند از:
- نظام حقوقی بین‌الملل زیر فشار پوپولیسم، ملی‌گرایی و تضعیف سازمان‌های بین‌المللی قرار دارد.
- کشورهای در حال توسعه، ملزم به تقویت ظرفیت‌های حقوقی خود جهت تعامل بهتر با جهان هستند.
سرفصل‌های ارائه شده توسط ماشاءالله شاکری
- پیوندگری، ریشه در عمق باورها، گفتار و مبانی رفتاری انسان‌ها و ملت‌ها دارد.
- سابقۀ تعاملات فرهنگی و اقتصادی ملل در گذشته با نگاه ویژه به راه ابریشم.
- در رهگذر زمان، راه ابریشم جای خود را به بزرگراه‌های آسیایی داد. در این میان نقش کشورمان با توسعۀ زیر ساخت‌های ترابری چگونه توصیف می‌شود؟
- با در نظر داشت بنادر، جاده‌ها و راه آهن، حمل و نقل در شیوه‌های گوناگون آن، واجد چه زیرساخت‌ها و پراکندگی در جغرافیای کشورمان است؟
- پیوندگری در منطقه با بهره گیری از زیربناهای کشورمان چگونه امکان‌پذیر می‌گردد و چین، جنوب آسیا و شرق دور چگونه با اتصال به کشور ایران به اروپا و آسیای مرکزی راه می‌یابند.
- پیوندها، نوید‌بخش آینده‌ای امن، ایمن و سعادت آفرین هستند.
جمع‌بندی و چند برداشت
«گفت‌وگوی مارگله»، بستری کم‌نظیر برای دیدگاه‌های صریح و گاه متعارض دربارۀ جهانی به‌سرعت در حال تغییر فراهم کرد. این نشست، چشم‌اندازهای گوناگونی را دربارۀ برخی از مهم‌ترین چالش‌های ژئوپلیتیکی روزگار ما گرد هم آورد- و مخاطبان را نسبت به جریان‌های در حال دگرگونی‌ای که نظم جهانی آینده را شکل خواهند داد، آگاه‌تر و شاید هوشیارتر کرد. همچنین:
1.در این رخداد، موضع پاکستان در قبال چین موضعی ستایشگرانه بود و چین را چون همیشه همسایه و شریک راهبردی پاکستان توصیف می‌کردند.
2. گرچه آذربایجان حضوری در نشست‌ها نداشت اما گاه و بیگاه از آن به عنوان کشوری دوست و هم‌گرا با پاکستان یاد کردند.
3. افغانستان به گونۀ چشمگیری در گفتارها و نگاشته‌های سیاستمداران پاکستانی مورد نکوهش قرار گرفت.
در جمع‌بندی که توسط آقای انعام‌الحق ارائه شد موارد ذیل قابل ذکر هستند:
- پاکستان باید خود را با نظم جهانی تطبیق دهد.
- همکاری منطقه‌ای راه نجات کشورهای آسیایی از رقابت قدرت‌های بزرگ است.
- مزیت ژئواکونومیک باید محور روابط پاکستان با همسایگان باشد.
- رشد تند جمعیت و افزایش هنگفت هزینۀ آموزش، قشر متوسط را نابرخوردار از آموزش نوین کرده است. این مساله موجب هدایت نوآموزان به سوی مدارس دینی شده است. این مدارس که تعداد آنها به یکصد هزار باب می‌رسد سالانه یک میلیون فارغ‌التحصیل علوم دینی به جامعه تحویل می‌دهند. این ترکیب از دانش‌آموختگان در آینده‌ای نه چندان دور، می‌تواند موجب بحران‌های عمیق اجتماعی، فرهنگی و مذهبی شود.
توصیه‌ها برای ج.ا.ایران
- ج.ا.ایران باید نمایندگی و حضور اندیشه‌ورزی و کارشناسی خود را در همایش‌هایی همانند «گفت‌وگوی مارگاله» تقویت کند.
- در ارائۀ مزیت‌های راهگذر شرق به غرب باید فعالانه‌تر عمل کرد. زیرا جایگزین مطمئن‌تری نسبت به قلمرو افغانستان است.
- ایران و پاکستان می‌توانند در مقابله با جنگ سایبری و تهدیدهای برخوردار از هوش مصنوعی با همدیگر همکاری کنند.
- ایران می‌تواند جایگاهی ثابت در گفت‌وگوهای امنیت منطقه‌ای داشته باشد. کشورهای پاکستان، افغانستان، چین و روسیه در کنار کشورهای جنوب شرق آسیا، دیدگاه مثبتی نسبت به حضور پررنگ‌تر ایران در معادلات منطقه‌ای دارند. نباید از این فرصت به سادگی گذشت.
