مطالعات شرق/
 
مقدمه
با توجه به تعدد همسایگان ایران و به دلیل وجود پیوند قومی– مذهبی میان ساکنان دو سوی مرز، پتانسیل‌های گریز از مرکز این قابلیت را دارند که تحت تأثیر فرایندهای فرامرزی فعال ‌شوند، از این رو در دورۀ ریاست جمهوری دکتر رئیسی تلاش شد تا اقدام‌هایی نظیر گسترش دامنۀ همکاری‌ها و کمک به دستیابی به امنیت، ثبات و رفاه در منطقه که نشان‌دهندۀ کاهش قابل توجه تنش‌ها است، عملیاتی شوند. با توجه به چالش‌های پیاپی بین ج.ا.ایران و پاکستان متأثر از تروریسم فراملی، دولت شهید رئیسی، در دیپلماسی منطقه‌ای خود، در جهت افزایش ابزارهای دیپلماتیک، به ایجاد ترتیبات امنیتی منطقه‌ای از طریق سرمایه‌گذاری‌های مشترک اقتصادی-تجاری، گسترش مراودات فرهنگی-مذهبی با تأکید بر مذاکرات درون گروهی و نقش بزرگان قومی و همکاری در حوزه‌های دانش بنیان-علم و فناوری، مبادرت ورزید تا سناریوی به اصطلاح «تهدید ایرانی» را بی‌اعتبار کند. در این راستا، مجموع اقدام‌های دکتر رئیسی در دو بُعد «امنیتی-سیاسی» و «اقتصادی-تجاری» قابل ارزیابی است.
مسائل سیاسی- امنیتی
ایران و پاکستان، سابقه روابط با افت و خیزی را دارند. این روابط همواره در قالب دوستانه و برادرانه تعریف شده لیکن بعضاً با تنش‌هایی همراه بوده است. با وجود تلاش‌های صورت گرفته توسط دو کشور در دو سال گذشته، شاهد افزایش خشونت‌های شبه‌نظامیان-منتسب به طالبان پاکستانی و ناراضیان بلوچ- بودیم. همچنین اختلاف‌های مذهبی، مواضع مخالف در مورد طالبان، شورش بلوچ‌ها، تنش‌های اطراف مناطق مرزی، نزدیکی پاکستان به ایالات متحده و دیگر قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، تأثیر خود را در روابط دو کشور نشان داده است.
در زمان ریاست جمهوری دکتر رئیسی، در مقطعی تنش‌های مرزی شدت گرفت اما در نهایت، تأکید بر موافقتنامه‌های همکاری امنیتی برای از سرگیری روابط دیپلماتیک مؤثر و اجرای تعهدهایی در جهت مبارزه با قاچاق کالا –انسان- مواد مخدر و جنایت‌های سازمان‌یافته-تروریسم، باعث ایجاد خوش‌بینی در روابط دو کشور شد.
از سوی دیگر سفر اخیر دکتر رئیسی به پاکستان و بیانیه‌های مشترک صادر شده، حاکی از تغییرات ژئوپلیتیکی جدید بود که نشان می‌داد ایران خواهان حل و فصل برخی مناقشات موجود با اسلام‌آباد است. این شرایط، فرصت مناسبی را برای ج.ا.ایران به وجود آورد که قدرت تعامل و همکاری خود را در بحبوحۀ بی‌ثباتی در غرب آسیا به نمایش بگذارد و با مدیریت سرریز منطقه‌ای انرژی امنیتی- سیاسی داخلی پاکستان و تنش‌های انتخاباتی متأثر از فعالیت احزاب و گروه‌های قومی-مذهبی ناراضی که اغلب توسط گروه‌های مداخله‌گر فراملی تقویت می‌شوند و موانعی را برای دو کشور به وجود می‌آورند، در جهت کاهش شدت رقابت منطقه‌ای بین تهران و اسلام‌آباد اقدام کند. عملیاتی کردن برنامۀ اقدام مشترک برای مقابله با تهدید تروریسم از طریق بهبود حمایت متقابل و تبادل اطلاعات، از اهم این توافق‌ها بود.
این در حالی است که در دورۀ ریاست جمهوری دکتر رئیسی، عملکرد ایران در جنوب آسیا مشخصاً در منطقۀ اقیانوس هند که به میزان قابل توجهی به گسترش مراودات سیاسی-امنیتی با پاکستان اتکاء داشت، توانست تا حدی بر برنامه‌های رقابتی دو کشور در افغانستان نیز تأثیر بگذارد. لازم به ذکر است که این وضعیت پتانسیل آن را داشت تا به گشودن درها برای گفت‌وگوی امنیتی میان احزاب و گروه‌های مختلف مذهبی-قومی مخالف با دولت‌های مرکزی، به ثبات نسبی منطقه‌ای تا حد زیادی کمک کند. ضمن اینکه تنش‌زدایی بین پاکستان و ایران ممکن است موانع سیاسی‌ای را که بر سر راه سرمایه‌گذاری هند در ایران و افغانستان قرار داشته، برطرف کند. اقدام‌های دولت آقای رئیسی برای توسعۀ همه جانبۀ سواحل مکران با تاکید بر گسترش کریدورهای زمینی، هوایی و دریایی در این راستا قابل ارزیابی است.
روابط ایران و پاکستان در زمان ریاست جمهوری دکتر رئیسی با دوری از انزوای فزاینده که در نتیجه منافع متضاد ژئوپلیتیکی شکل گرفته بود، تحت تأثیر دیپلماسی چندجانبه با محوریت تقویت روابط اقتصادی، مرزی، انرژی و گسترش همکاری‌های امنیتی قرار گرفت که می‌توان آن را یک استراتژی برد-برد برای دو کشور و همچنین منطقه در نظر گرفت که همگرایی منطقه‌ای را افزایش می‌دهد و از آن سو خطر سرریز شدن بی‌ثباتی را در مواردی نظیر افزایش تروریسم، تعداد زیاد پناهجو و افزایش قاچاق مواد مخدر،کالا و انسان، مهار می‌کند.
به‌طور کلی در حوزۀ مسائل امنیتی- سیاسی بین ایران و پاکستان، دکتر رئیسی و دولتش از طریق یک استراتژی دیپلماسی صلح‌آمیز مبتنی بر توافقنامه‌های امضاء شده در زمینۀ روابط حُسن همجواری و روابط تاکتیکی سیاسی-امنیتی در جهت همکاری و اقدام‌های دفاعی و بازدارنده، گام‌های مؤثری برداشته بودند و با تأکید بر تعهد خود برای ارتقای صلح و امنیت منطقه‌ای، بر گسترش بیشتر همکاری‌ها و تفاهم‌های امنیتی توافق کردند. این رفتار ناشی از درک این مسأله است که قوام و دوام بحران بین ایران و پاکستان به هر شکلی که باشد، محدود به این دو کشور نخواهد ماند و احتمالاً سراسر منطقه را در بر خواهد گرفت. زیرا تهران و اسلام‌آباد از وزنه‌های امنیتی منطقه و تأمین‌کنندگان بزرگ امنیت منطقه‌ای هستند.
 مسائل اقتصادی-تجاری
دکتر رئیسی با تأکید بر اینکه حجم تبادلات اقتصادی و تجاری بین دو کشور به هیچ وجه قابل قبول نیست، برنامه‌هایی را برای پیشبرد تجارت دوجانبه، ترویج سرمایه‌گذاری‌های مستقیم، حمایت از نهادسازی، تأمین برق بلوچستان پاکستان و سایر مناطق مرزی این کشور، ایجاد و توسعۀ بازارهای مرزی مشترک و ایجاد تسهیلات برای جمعیت چند ده میلیونی شیعۀ این کشور جهت گردشگری مذهبی، در دستور کار قرار داد. آنچه که بیشتر مدنظر قرار گرفت بحث مدیریت مرزهاست که می‌تواند منجر به دسترسی گسترده به خدمات عمومی اساسی، کاهش نابرابری اجتماعی و اقتصادی، افزایش فعالیت‌های درآمدزا و در نهایت استحکام روابط سیاسی و امنیتی بین دو کشور شود.
ایران و پاکستان، دستور کار گسترده‌ای برای تقویت همکاری‌ها در زمینه‌های تجارت، ارتباطات، انرژی، محیط زیست، ورزش و کشاورزی داشتند. همچنین بحث توسعۀ کریدورها و امنیت مسیرهای ترانزیتی تا حد زیادی باعث ایجاد خوش‌بینی برای اقتصادهای دو کشور به‌خصوص پاکستان شد. لازم به ذکر است پاکستان با بحران سیاسی داخلی دست و پنجه نرم می‌کند که مستقیماً محدودیت‌های اقتصادی را تداوم می‌بخشد. از این رو برای پاکستان داشتن یک رابطۀ عادی و باثبات با ج.ا.ایران از اهمیت بالایی برخوردار است.
با توجه به اینکه در سال‌های پیشِ‌رو پاکستان به طور فزاینده‌ای از ایران به عنوان مسیر ترانزیتی به سمت بازارهای آسیای مرکزی- قفقاز و شرق اروپا استفاده خواهد کرد، ایران به عنوان یک دروازۀ اقتصادی-تجاری برای پاکستان در نظر گرفته می‌شود که این امر پیامدهای ژئوپلیتیکی- ژئواکونومیکی و ژئواستراتژیکی را به دنبال دارد و می‌بایست الگوهای تجاری بین دو کشور به طور اساسی پیکربندی مجدد شوند. در این راستا، تمرکز دولت رئیسی بر مدیریت مرزها و اختصاص تسهیلات مرتبط به درستی صورت گرفت.
سفر دکتر رئیسی به پاکستان و امضای توافقنامه‌ها و قراردادهای بین دو کشور نشان می‌دهد که با تمرکز اصلی بر ارتقای روابط اقتصادی و تجاری، شاهد همگرایی فزاینده‌ای در چشم‌انداز چندین موضوع کلیدی منطقه‌ای از جمله تقویت زیرساخت‌های حمل و نقل، امکان ایجاد یک کریدور تجاری جدید، اتصال مؤثر به زنجیره‌های تأمین در جنوب غرب آسیا، تجهیز شرکت‌ها به مهارت‌هایی برای گنجاندن فناوری در تجارت خود، حمایت از اقدام‌های مالی برای بهبود تقاضای داخلی و تنوع بخشیدن به روابط تجاری از طریق گسترش ارتباطات اقتصادی با قدرت‌های منطقه‌ای هستیم. به هر حال منافع مشترک اقتصادی- تجاری دوجانبه زیربنای روابط ژئواستراتژیک منطقه‌ای را شکل می‌دهد.
اگرچه تحریم‌های بین‌المللی و انگیزه‌های ایدئولوژیکی و فرقه‌ای، برخی محدودیت‌های ناخواسته و نگرانی‌هایی را برای پیشبرد سیاست‌های اقتصادی منطقه‌ای دولت رئیسی به وجود آورد اما تلاش برای تعامل و همگرایی و ترویج حل مناقشه در منطقه تحت برنامه‌های توسعۀ ارتباطات منطقه‌ای، شرایطی اعتمادساز و چشم‌اندازی امیدبخش را فراهم کرد.
با این حال روابط اقتصادی – تجاری ایران و پاکستان در دولت شهید رئیسی، در گرو یکپارچگی اقتصادی منطقه‌ای و غلبه بر موانع پیش روی ارتقای همکاری‌های فرهنگی-اجتماعی، پیامدهای مثبتی از جمله تقویت روابط باثبات‌تر با کشورهای منطقه و تنوع بخشیدن به مشارکت‌های بین‌المللی را نوید داد که می‌تواند منجر به ایجاد فرصت‌هایی برای حل تعارض‌های طولانی مدت شود.
در مجموع، می‌توان گفت که در طول عمر دولت دکتر رئیسی، روابط اقتصادی-تجاری ایران و پاکستان، همزمان تحت تأثیر عوامل منفی و مثبتی نظیر تحریم‌های ایالات متحده و متحدان غربی، تنش‌زدایی در روابط عربستان سعودی و ایران، سیاست نخبگان حاکم بر نهادهای اقتصادی، احساس انزوای فزاینده مرزنشینان و واکنش‌های ناشی از آن، سیاست‌های رقابتی مداخله‌گران منطقه‌ای– فرامنطقه‌ای، نوسانات مداوم بازارهای مالی، تأثیر پیامدهای تغییرات آب و هوایی، چشم‌انداز شکنندۀ تقاضای داخلی و خارجی در بخش‌های واردات و صادرات، فشارهای تورمی، تنش‌های تجاری حل نشده چین و هند در فضای پیرامونی دو کشور، کمبود زیرساخت‌های ترانزیتی به‌خصوص از جانب پاکستان و وضعیت امنیتی در مسیرهای ترانزیتی پاکستان، نوسانات زیادی را تجربه کرد اما جهت‌گیری این حرکت به سمت رشد و پویایی مشهود بود.
جمع‌بندی
دولت شهید رئیسی در بحث اقدام‌های مرتبط با سیاست خارجی بسیار فعال بود و در این مدت، مجموعه‌ای از قراردادها و توافق‌های مهم منطقه‌ای عملیاتی شد. به‌خصوص ایشان معتقد بودند از طریق توافق‌های دو یا چندجانبه با کشورهای همسایه، می‌توان از مواجهه با یک بحران بزرگ منطقه‌ای اجتناب و تنش‌ها را مدیریت کرد.
به‌رغم وجود چالش‌هایی در مناسبات تهران و اسلام آباد، در زمان ریاست جمهوری دکتر رئیسی، روابط دو کشور به سمت بهبود فضای همکاری اقتصادی- تجاری حرکت کرده و موجب ارتقای سطح روند صلح و ثبات منطقه‌ای شد. بنابراین انتظار می‌رود در صورت تداوم سیاست‌های دولت ایشان، گسترش روابط ایران با پاکستان با تأکید بر کاهش تنش‌ها، مقدمه‌ای شود برای توافق و همکاری بیشتر با بعضی از کشورهای منطقه به‌خصوص کشورهای عرب خلیج فارس و موجب کاهش نگرانی‌های امنیتی مرتبط با ائتلاف منطقه‌ای ضدایرانی شده و منجر به یافتن راه حلی برای پیچیدگی‌های تعامل با گروه‌های افراطی دو سوی مرز شود. رشد رفاه مرزنشینان و تعریف مشوق‌هایی برای توسعۀ منابع اقتصادی جهت افزایش حمایت مرزنشینان دو کشور، توازن را به نفع ثبات در دو سوی مرز تغییر می‌دهد. اینها اهم موضوع‌هایی بود که دولت دکتر رئیسی توانست تا حد زیادی آنها را در جهت گسترش مناسبات ایران و پاکستان، ساماندهی و عملیاتی کند و باید امیدوار بود که در دولت آینده نیز همین سیاست‌ها دنبال شود.

انتهای مطلب/