سیاست اعلامی ترامپ در قبال هند و پاکستان

مطالعات شرق | در حالی که واشنگتن به دنبال مهار نفوذ پکن در آسیاست، تنش‌های پنهان با هند و روند گرم‌تر شدن روابط با پاکستان، معادلات منطقۀ جنوب آسیا را پیچیده‌تر کرده است. روابط آمریکا با هند که روزی به عنوان «شراکت راهبردی قرن» توصیف می‌شد، اخیراً با چالش‌های جدی روبه‌رو شده است. در مقابل، واشنگتن به‌صورت ناگهانی در حال بازگشت به آغوش اسلام‌آباد است؛ همان متحد قدیمی که سال‌ها به دلیل «دوگانگی در مبارزه با تروریسم» از آن فاصله گرفته بود. چه چیزی باعث این تغییر جهت شد؟ آیا این یک حرکت تاکتیکی است یا یک بازنگری اساسی در راهبرد آمریکا؟

در فوریۀ 2025، مودی، نخست‌وزیر هند، دومین رهبری بود که پس از نتانیاهو، با ترامپ در کاخ سفید ملاقات کرد. هر دو با لحنی پرشور یکدیگر را ستودند و ترامپ از «پیوند ویژۀ» خود با مودی سخن گفت و مودی مناسبات کشورش با ایالات متحده را «مشارکت بزرگ» توصیف کرد. در طول این دیدار، نشانه‌هایی از اصطکاک‌های آتی به چشم می‌خورد. در میانِ در آغوش گرفتن‌ها و دست دادن‌ها، ترامپ، هند را به داشتن برخی از بالاترین تعرفه‌های تجاری جهان متهم کرد. چند ساعت قبل از دیدار مودی، ترامپ اعلام کرد تعرفه‌های متقابلی برای مطابقت با تعرفه‌های اِعمال شده توسط دیگر کشورها بر کالاهای آمریکایی وضع خواهد کرد. او همچنین گفت که هند «محیط دشواری برای کسب وکار» است. ترامپ در جریان کارزار انتخاباتی، هند را «سوءاستفاده‌گر بسیار بزرگی» در تجارت خواند و صراحتاً اعلام کرد که اقدام در مورد تعرفه‌ها، اولویت اصلی اوست.

برخی از صاحب‌نظران بر این باورند که دهلی‌نو، این نشانه‌های آشکارِ مشکلِ قریب‌الوقوع را نادیده یا دستِ کم گرفت. چندین دور مذاکرات تجاری پس از آن، شاهد اختلاف‌های عمیق به‌ویژه در زمینۀ دسترسی آمریکا به بخش‌های کشاورزی و لبنیاتِ هند بود. این حوزه، برخوردار از حمایت‌های شدید دولت هند است.

در حالی که طرفِ هندی همچنان انتظار داشت به توافقی با بزرگترین شریک تجاری خود دست یابد، در عوض، ترامپ تهدیدها و اتهام‌های تندی علیه هند آغاز کرد و این کشور را به خاطر «روش‌های تجاری نفرت‌انگیزش» مورد سرزنش قرار داد. او در پست‌های شبکۀ اجتماعی ایکس (X)، بارها با زبانی تند به هند حمله کرد. سپس درست قبل از ضرب‌الاجل اول آگوست خود، برای توافق تجاری دربارۀ تعرفه‌های متقابل، اعلام کرد که ۲۵٪ تعرفه بر واردات از هند اعمال خواهد کرد و مجازاتِ تعیین شده‌ای برای خرید نفت و تسلیحات روسیه توسط هند در نظر می‌گیرد. او همچنین گفت تا زمان حل اختلاف تعرفه‌ای، هیچ مذاکره‌ای انجام نخواهد شد.

این تصمیم (اِعمال تعرفه‌های اضافی) دولت مودی را که این اقدام آمریکا را «بی‌منطق» خواند، مبهوت و درمانده ساخت. ترامپ همچنین هند را به دلیل عضویت در گروه «بریکس» که آن را «ضدآمریکایی» توصیف می‌کند-  تهدید به تحمیل مجازات‌های بیشتر کرد. سپس هند را به همراه روسیه «اقتصادهای مرده» نامید. او با ادعای اینکه واردات نفت هند از روسیه «جنگ اوکراین را تغذیه می‌کند» و در شرایطی که مذاکرات تجاری در بن‌بست بود، تعرفه‌های تنبیهی ۲۵ درصدیِ اضافی را اعمال و با افزایش تعرفه‌ها به ۵۰ درصد، فشار را تشدید کرد. هند پس از چین، دومین واردکنندۀ بزرگ نفت روسیه است و بیش از یک‌سوم واردات نفت خام خود را از این کشور تأمین می‌کند. به این ترتیب هند را در کنار برزیل، در فهرست کشورهایی با بالاترین تعرفه‌های آمریکا قرار گرفت. پیامد این تحولات موجب شد که هند در ورطۀ بلاتکلیفی قرار گیرد.

شاشی تارور (رئیس کمیتۀ روابط خارجی مجلس هند) با انتقاد از استاندارد دوگانۀ آمریکا در برخورد با چین و هند، هشدار داد که اقدام مزبور به کاهش رقابت‌پذیری کالاهای هندی می‌انجامد. وی ضمن تاکید بر حفظ عزت ملی، ضرورت تنوع‌بخشی بازارهای صادراتی هندی و وضع تعرفه‌های متقابل بر کالاهای آمریکایی را یادآور شد. مودی نیز اعلام کرد که هند «هرگز منافع کشاورزان، دامداران و ماهی‌گیران خود را قربانی نخواهد کرد» و حاضر است «هزینۀ سیاسی این ایستادگی را بپردازد».

تحلیل‌گران مؤسسۀ  MUFG Researchپیش‌بینی کرده‌اند که تعرفۀ ۵۰ درصدی، می‌تواند تولید ناخالص داخلی هند را تا ۱٪ کاهش دهد و منجر به از دست رفتن بیش از ۲۰ میلیون شغل در بخش تولید شود.

در کمتر از شش ماه، مشارکت راهبردی دو کشور به بحرانی جدی فروغلتید که روابط را به سوی فروپاشی سوق می‌داد. چگونه اوضاع به اینجا کشید؟ رسانه‌ها و اندیشکده‌های بین‌المللی با طرح این پرسش که آیا این یک وقفۀ موقت است یا بازچینش بنیادین روابط، به بحث‌های گسترده‌ای پرداختند. با توجه به ریشه‌های ساختاری اختلاف‌های آنها در محیط ژئوپلیتیکِ متحول، اکثر تحلیل‌ها، گزینۀ دوم را محتمل‌تر می‌دانند.

هند اقدام اخیر آمریکا را «ناعادلانه، غیرموجه و نامعقول» دانسته و محکوم کرده است. تاکنون دولت مودی با بیانیه‌های ملی‌گرایانه به اقدام ترامپ پاسخ داده و با ادامۀ خرید نفت از روسیه، در برابر آمریکا ایستادگی کرده است. همچنین اعلام کرده «منافع کشاورزان را قربانی نخواهد کرد و تعامل با چین را هم تشدید کرده است». معضل هند این است که اگر در تعرفه‌ها کوتاه بیاید، آبروی داخلی خود را از دست می‌دهد و به مخالفانش امتیاز می‌دهد که اقدام‌های ترامپ را «باج‌خواهی اقتصادی» می‌خوانند. اگر مقاومت کند، خطر آسیب پایدار هم به اقتصادش و هم به روابطش با واشنگتن وجود دارد. «هم‌راستایی راهبردی» هند و آمریکا، اکنون با آینده‌ای نامطمئن و پرتلاطم روبروست.

در مجموع به نظر می‌رسد آمریکا برای کسب منافع بیشتر از کشورهای شبه‌قاره، سیاست «نشان دادن چماق و هویج» را به شکل بارزی در پیش گرفته است. اینک با نگاهی به باز تعریف مناسبات آمریکا با پاکستان، زوایای مبهم این سیاست را مورد کنکاش قرار می‌دهیم.

در ماه جولای  و در رویدادی که ناظران آن را غیر منتظره و بدیع نامیدند، فیلد مارشال عاصم منیر، رییس ستاد ارتش پاکستان، میهمان یک ضیافت ناهار در کاخ سفید شد. در تاریخ روابط پاکستان با آمریکا، چنین رویدادی فاقد پیشینه است. میهمانی مزبور به اندازه‌ای برای مقام پاکستانی مهم بود که از بسیاری از برنامه‌های سفر چشم پوشید و خود را برای بازگشت آماده کرد.

دو هفته پس از سفر این مقام نظامی، رسانه‌ها اعلام کردند که فرماندهِ نیروی هوایی پاکستان، ژنرال ظهیر بابر به آمریکا سفر کرده است و سپس سفر محمد اسحاق دار، معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجۀ پاکستان به آمریکا در رسانه‌ها اعلام شد. دیدار مارشال عاصم منیر با رئیس‌جمهور آمریکا، که معمولاً برای مقام‌های سیاسی انجام می‌شود، نشان‌دهندۀ تلاش ارتش برای ایفای نقش مستقیم در سیاست خارجی و تعاملات راهبردی است.

در مورد جزئیات موضوع‌های مورد گفت‌وگو بین مقام‌های دو کشور، گزارش دقیقی منتشر نشده و با توجه به حساسیت این رفت و آمدها، نمی‌توان انتظار زیادی در این زمینه داشت. با این حال نمی‌توان این رخدادها را بی‌ارتباط با درگیری نظامی اردیبهشت بین دو کشور هند و پاکستان و همچنین بی‌ارتباط با دفاع مقدس 12 روزۀ ناشی از تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران دانست. ترامپ در دیدار با مارشال عاصم منیر جملۀ کوتاه و پرمعنایی را گفته بود: «پاکستانی‌ها بهتر از بسیاری دیگر، ایرانی‌ها را می‌شناسند و مناسبات آنها با اسراییل هم چندان بد نیست!» 
سفر آقای دکتر پزشکیان، به اسلام‌آباد و تبادل 12 سند همکاری بین دو کشور گرچه نشان از ضرورت و عزم مشترک دو کشور برای تقویت سیاستِ همکاری و همسایگی داشت اما این سفر و گزاره‌های متبادله بین سران ایران و پاکستان در واشنگتن، دهلی‌نو و تل‌آویو مورد توجه دقیق قرار گرفت.

در روزهای اخیر و زمانی که این نوشتار در حال آماده‌سازی بود، رسانه‌های پاکستان خبر از سفر قریب‌الوقوع دوبارۀ عاصم منیر به آمریکا دادند. پس می‌توان برداشت قریب به واقعیتی از بازتعریف سیاست آمریکا در جنوب آسیا در پرتو تحولات غرب آسیا داشت.

بنابراین، اینک که منطقۀ جنوب آسیا با تحولات ژئوپلیتیکی پیچیده‌ای مواجه است، ایالات متحده در ماه‌های اخیر نشانه‌هایی از بازتعریف روابط خود با دو بازیگر کلیدی این منطقه، یعنی هند و پاکستان، بروز داده است. سفرهای متوالی مارشال عاصم منیر، به واشنگتن و دیدارهای سطح بالا با مقام‌های آمریکایی، هم‌زمان با اِعمال تعرفه‌های سنگین تجاری علیه هند، این پرسش را مطرح کرده که آیا می‌توان میان هم‌گرایی آمریکا با پاکستان و واگرایی آن با هند رابطه‌ای راهبردی قائل شد؟

سفرهای اخیر عاصم منیر به آمریکا، از جمله دیدار با ترامپ در کاخ سفید، نشان‌دهندۀ ارتقاء جایگاه ارتش پاکستان در تعاملات راهبردی با واشنگتن است. در این دیدارها:

• آمریکا، نقش پاکستان را در مبارزه با تروریسم، به‌ویژه در پروندۀ «داعش خراسان»، «بی‌نظیر» خوانده است.
• فرماندهِ سنتکام، ژنرال مایکل کوریلا (که اخیراً «نشان امتیاز» بالاترین نشانِ نظامی پاکستان را از دست رییس‌جمهور دریافت کرد)، پاکستان را «شریک فوق‌العاده» در عملیات ضدتروریستی توصیف کرده است.
• توافق‌هایی در حوزۀ انرژی، معادن کمیاب و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پاکستان در حال شکل‌گیری است.

مارشال عاصم منیر نیز با مواضع تند علیه هند، از جمله تهدید به حملۀ موشکی به سدهای هند و استفاده از سلاح هسته‌ای در صورت تهدید موجودیتی، تلاش کرده است حمایت ضمنی واشنگتن را جلب کند. پاکستان بر خلاف هند، تمایل دارد که موضوع کشمیر را از مقیاس موضوع مورد اختلاف دوجانبه به موضوعی بین‌المللی تبدیل کند و نقش امریکا را در حمایت از موضع خود بسیار چشمگیر می‌داند.

این تحولات، نشان‌دهندۀ سردی روابط میان آمریکا و هند از یک سو و گرمی این روابط با پاکستان از سوی دیگراست، به‌ویژه در شرایطی که هند تلاش دارد سیاست خارجی مستقلی (از آمریکا) در قبال روسیه و چین دنبال کند. تحلیل‌گران معتقدند هم‌زمانی این دو روند، تصادفی نیست و بخشی از راهبرد جدید آمریکا در جنوب آسیا محسوب می‌شود:

• واشنگتن به‌دنبال حفظ نفوذ خود در منطقه از طریق تعامل با قدرت‌های مؤثرتر و انعطاف‌پذیرتر مانند ارتش پاکستان است.
• واگرایی با هند، به‌ویژه در حوزۀ انرژی و سیاست خارجی مستقل دهلی‌نو، آمریکا را به سمت تقویت روابط با اسلام‌آباد سوق داده است.
• پاکستان نیز با بهره‌گیری از این فرصت، تلاش دارد جایگاه خود را به‌عنوان شریک جایگزین هند در برخی حوزه‌ها تثبیت کند.

با در نظرگرفتن حجم مناسبات بازرگانی دو کشور جنوب آسیا با آمریکا، می‌توان به نتایجی غیر قطعی رسید. دادوستد هند با آمریکا در سال 2023 به 146 میلیارد دلار رسید. از این مقدار، 82 میلیارد دلار آن سهم صادرات هند به آمریکا بود و بقیۀ سهم واردات از آمریکا می‌شد. در این میان، کل روابط تجاری آمریکا با پاکستان کمتر از 10میلیارد دلار است. بنابراین با وضع تعرفه‌های جدید بر کالاهای هندی، خسارت این کشور چشمگیر خواهد بود. صاحب‌نظران، حجم داد و ستد هند با آمریکا را تا 200 میلیارد دلار برای سال  2025 برآورد کرده‌اند. اگرچه حجم تجارت آمریکا با هند 16  تا 20 برابر پاکستان است، اما پاکستان به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک (همسایگی با افغانستان و چین)، برای واشنگتن اهمیت استراتژیک دارد.

به نظر می‌رسد عشقِ آمریکا به هند در حال سرد شدن است، اما این به معنای طلاقِ قطعی نیست! هند هنوز، یک شریک اقتصادی و راهبردی کلیدی برای واشنگتن محسوب می‌شود. از طرفی، پاکستان هم می‌داند این رابطۀ تازه گرم‌شده، ممکن است دوباره یخ بزند، اگر نتواند انتظارات امنیتی آمریکا را برآورده کند. رقابت در جنوب آسیا، تازه داغ شده است. آمریکا، هند و پاکستان مثل سه نفری هستند که نمی‌توانند با هم کنار بیایند، اما نمی‌توانند از یکدیگر هم جدا شوند! با این همه، پاسخ به چند پرسش را به تحولات آینده واگذار می‌کنیم:

1. آمریکا با اتخاذ سیاست تطمیع و تهدید در مورد دو کشور شبه‌قاره، نهایتاً، به کدام سمت میل پیدا می‌کند؟
2. رژیم صهیونیستی که دارای مناسبات راهبردی با هند و آمریکاست آیا به سردی به وجود آمده بین دو کشور اخیر، واکنش نشان خواهد داد؟
3. پاکستان در ایجاد توازن در روابط خود با چین از یک سو و با آمریکا از سوی دیگر، چه رویه‌ای اتخاذ خواهد کرد؟
4. آیا آمریکا با پذیرایی‌های غیرمتعارف از مرد قدرتمند نظامی پاکستان (عاصم منیر)، در صدد ارسال پیام به سیاستمداران این کشور است؟