نوع نگاه و سیاست پاکستان نسبت به مخالفان حکومت طالبان

مطالعات شرق | برداشت واقع‌بینانه از نوع نگاه و سیاست پاکستان نسبت به مخالفان حکومت طالبان، مبتنی بر شناخت اصول سیاست خارجی پاکستان در قبال افغانستان است. با این نگاه، راهبرد سیاست خارجی پاکستان را نسبت به حکومت طالبان در افغانستان، نمی‌توان یک امر گزینشی و موردی در نظر گرفت، بلکه باید آن را به‌عنوان بخشی از سیاست خارجی پایدار و بلندمدت پاکستان در قبال افغانستان در نظر گرفت که بسته به شرایط، با شیوۀ عمل‌گرایانه و انتخابی اجرا می‌شود.

سیاست خارجی پاکستان در قبال افغانستان بر واقع‌گرایی استوار است و ریشه در تنش‌های ارضی، سیاسی و امنیتی گذشته دارد که تاکنون با رویکرد سنتی به پیش رفته است. در این خصوص، دو مسئله را باید در نظر داشت.

نخست؛ از لحاظ تاریخی، اسلام‌آباد خود را محصول تقسیم هند بریتانیایی می‌داند و آگاه است که در نتیجۀ آن تقسیم، در قامت کشوری شکننده و ناامن شکل گرفته است. نزاع پاکستان با هند ریشه در همین نوع تقسیم دارد. اسلام آباد به این باور است که دهلی‌نو از ابتدا با نظریۀ دو ملت و موجودیت پاکستان مخالف بوده و در پی تضعیف یا نابودی آن بوده است. ارتش پاکستان بر این باور است که هند به دنبال سلطۀ منطقه‌ای است و باید در برابر آن مقاومت کرد.

دوم؛ پاکستان و افغانستان نیز از لحاظ تاریخی منازعۀ ارضی دارند و خط دیورند، هم عرض منازعۀ کشمیر برای اسلام آباد دارای اهمیت است و نگرانی عمیقی را به همراه دارد. در نگاه دستگاه اطلاعات پاکستان، افغانستان به دلیل شرایط داخلی و زمینه‌های نفوذ هند، یک نوع منبع ناامنی بالقوه برای پاکستان تلقی می‌شود. متقابلاً افغانستان نیز به دلیل منازعات سرزمینی و تاریخی، تاکنون از ادعای خود دست نکشیده و حتی در زمان تأسیس پاکستان، افغانستان تنها کشوری بود که به عضویت پاکستان در سازمان ملل متحد رأی منفی داد و با تاسیس این کشور مخالفت کرد.

بر این اساس، رویکرد پاکستان در قبال افغانستان، ترکیبی از تدافع و تهاجم است که ریشه در موقعیت ژئوپلیتیک و منازعات تاریخی دارد. پاکستان در طول تاریخ حیات سیاسی‌ خود، بر اساس نگرانی‌هایی که همیشه از جانب افغانستان داشته، همواره سیاستی دوگانه نسبت به دولت مرکزی افغانستان اتخاذ کرده است. تجربۀ چهار سال گذشته (بازگشت طالبان به قدرت) نیز نشان داد که اسلام‌آباد در قبال حکومت طالبان نیز به سیاست حمایت تاکتیکی از حکومت مرکزی و فشار راهبردی از طریق مخالفان طالبان علاقه‌مند است.

سیاست حفظ مخالفان حکومت مرکزی افغانستان به حالت نیمه فعال(stand by) این ظرفیت را دارد که به‌عنوان ابزار فشار و چانه‌زنی در سیاست خارجی پاکستان عمل کند. این گروه‌ها می‌توانند در فرآیندهای سیاسی افغانستان نقش‌آفرینی کرده و به پاکستان در دستیابی به اهدافش کمک کنند.

1. مهار حکومت طالبان افغانستان

پاکستان به سبب حمایت از طالبان در برابر جمهوریت و حضور آمریکا در افغانستان انتظار داشت که رهبران طالبان پس از پیروزی، این وابستگی را کاملاً حفظ و تمام سیاست‌های خارجی خود را با پاکستان هماهنگ کنند. پاکستان پس از پیروزی طالبان، بسیار تلاش کرد در تنظیم سیاست منطقه‌ای نسبت به طالبان و شناسایی آن در نظام بین‌الملل پیش‌قدم شود و همچنین تلاش کرد سیاست خارجی طالبان را آن‌گونه که اسلام‌آباد لازم می‌دانست، رقم بزند. اما برخلاف انتظار پاکستان، حکومت طالبان نه تنها یک نوع رویکرد استقلال‌طلبانه را در پیش گرفت، بلکه به دلیل حمایت گروه طالبان پاکستان (TTP) از طالبان افغانستان در دورۀ نبرد علیه آمریکا، نوعی میزبانی از برخی هواداران آنان را در پیش گرفت.

از سوی دیگر، حکومت طالبان تلاش کرد برای مدیریت نزاع تی تی پی با ارتش پاکستان و نیز ابراز حسن‌نیت به اسلام‌آباد، نقش میانجی میان پاکستان و طالبان پاکستان را ایفا کند. همچنین حکومت طالبان با درخواست پاکستان برای کمک به نابودی گروه طالبان پاکستان موافقت نکرد. این رویکرد کابل، این شائبه را ایجاد کرد که گویا طالبان افغانستان در تلاش است از گروه طالبان پاکستان به عنوان یک ابزار بازدارنده یا یک مزیت در کنشگری سیاسی با دولت پاکستان استفاده کند.

با این برداشت، متقابلاً، استراتژیست‌های پاکستان نیز گزینۀ دیرینۀ ارتباط با مخالفان دولت مرکزی افغانستان را در راهبرد خود حفظ کردند تا به‌عنوان رفتار متقابل، از مخالفان طالبان به‌عنوان ابزار کنترل رفتارهای حکومت طالبان افغانستان استفاده کنند.

2. مهار تحریک طالبان پاکستان

دوراندیشی سیاسی و امنیتی در مطالعات راهبردی این فرضیه را تأیید می‌کند که گاهی دولت‌ها مخالفان خود را از طریق نیروهای نیابتی، کنترل یا حذف کرده‌اند. یکی از نگرانی‌های دستگاه‌های امنیتی و اطلاعاتی پاکستان، ناامنی نوار مرزی این کشور با افغانستان متاثر از حضور نیروهای طالبان پاکستان است. در صورتی که شرایط به سمت بحران غیرقابل کنترل حرکت کند، ممکن است طالبان پاکستان از مرزهای افغانستان به‌عنوان یک فرصت و عمق راهبردی استفاده کند.

استراتژیست‌های پاکستان این گزینه را در نظر خواهند داشت که در صورت وقوع چنین شرایطی، پاکستان مخالفان حکومت طالبان را تجهیز کند و زمینۀ تسلط آنان را در مرز افغانستان فراهم کند تا با استقرار این نیروها، گروه طالبان پاکستان فرصت استقرار و فعالیت در این منطقه را  نداشته باشد.

3. فرصت‌سازی از بحران‌های سیاسی در افغانستان

پیشینۀ تاریخی نشان می‌دهد که پاکستان در بازی‌های ژئوپلیتیک و منازعات قدرت‌های بزرگ، همیشه در کنار آمریکا قرار گرفته است. پاکستان در همان حال که در سقوط دولت‌های مخالف خود در افغانستان نقش داشته، در فرآیند این تحولات همواره به‌عنوان یکی از عوامل ارائۀ راه‌حل نیز مطرح بوده است. به عبارتی دیگر، پاکستان از خلال این بازی‌های بزرگ، به دنبال تامین منافع ملی و حتی اقتصادی خود بوده است.

هر بار که روابط دولت پاکستان با دولت‌های مرکزی افغانستان خصمانه شده است، مخالفان دولت مرکزی از طریق تنش و جنگ تدریجی، که پاکستان در پشت پردۀ آن بوده، به‌عنوان بازیگران میدان افغانستان مطرح شده‌اند. تجربه نشان داده در هر زمان که یکی از بازیگران قدرتمند بین‌المللی به‌عنوان طرف‌دار و حامی مخالفان دولت مرکزی افغانستان ایفای نقش کرده، دولت پاکستان نیز با ارزیابی شرایط، در آن جبهه جای گرفته است. در مورد حمایت احتمالی پاکستان از مخالفان طالبان، این همراهی با قدرت‌های خارجی قابل تامل است.

4. کنترل هند

روابط هند با افغانستان و حضورش در آن کشور، همیشه برای پاکستان یک مسئله بوده و حتی در تعیین نوع روابط اسلام‌آباد و کابل نقش داشته است. پاکستان بر این باور است که حضور هند در افغانستان همواره برای امنیت پاکستان یک تهدید بوده است. این کشور خود را در میان هند و افغانستان به‌عنوان دو متحد، همیشه در خطر می‌بیند. اتفاق‌های گذشته نشان داده است نیروهای مخالف حکومت مرکزی افغانستان همواره مورد حمایت پاکستان بوده‌ و با نفوذ هند مخالفت کرده‌اند. در این مرحله، هند همیشه حالت صبر و انتظار را پیشه کرده و پس از استقرار مخالفان به‌عنوان قدرت حاکم، دیپلماسی گفت‌وگو را در پیش گرفته است. رفتار کنونی دولت هند با حکومت طالبان، این رویکرد را تأیید می‌کند.

4. کنترل منازعۀ ارضی و «مسألۀ دیورند»

نکته‌ای که بسیار برای پاکستان حائز اهمیت است و برای مخالفان طالبان به‌عنوان یک برگ برنده در همکاری راهبردی با پاکستان محسوب می‌شود، عدم تمایل این گروه‌ها به دامن زدن به منازعات ارضی و مسئلۀ خط دیورند است.

گروه‌ها، احزاب و چهره‌های تاجیک، ازبک و هزاره، خط دیورند را مهم‌ترین دلیل منازعه و راهبرد خصمانۀ تاریخی پاکستان با افغانستان می‌دانند و لذا در گفتمان خود همیشه از طرح این مسئله ابراز انزجار کرده‌اند و دامن زدن به آن را به سود افغانستان نمی‌دانند.

مخالفان حکومت طالبان شامل جبهه‌های نظامی نیمه‌فعال مانند «جبهه مقاومت ملی» و «جبهه آزادی»، گروه‌های قومی، احزاب سیاسی و نهادهای مدنی هستند. هرچند این گروه‌ها پس از سال‌ها تجربۀ استفادۀ ابزاری پاکستان اعتماد محدودی به اسلام‌آباد دارند، اما همچنان تاحدودی دارای پایگاه اجتماعی، نفوذ محلی و منابع انسانی‌اند و می‌توانند برای اسلام‌آباد به‌عنوان ابزاری برای فشار، مهار حکومت طالبان و یا اهرمی برای امتیازگیری در مذاکرات با دیگر بازیگران منطقه‌ای، نقش‌آفرینی کنند. می‌توان گفت مخالفان طالبان همچنان ظرفیتی بالقوه برای اسلام‌آباد به شمار می‌روند، هرچند محدودیت‌ها و چالش‌هایی نیز در این زمینه وجود دارد.

مخالفان طالبان شامل گروه‌های جهادی سابق، احزاب سیاسی، نهادهای مدنی و نمایندگان قومی هستند. این تنوع، هم فرصت و هم محدودیت ایجاد می‌کند. از یک‌سو، پاکستان می‌تواند بر اساس اولویت‌های راهبردی خود، گروه‌های مختلف را به‌عنوان ابزار نفوذ یا فشار انتخاب کند؛ از سوی دیگر، هماهنگی میان این گروه‌ها دشوار است و خطر اختلاف‌های داخلی نیز وجود دارد؛ همان‌گونه که در دهۀ شصت و هفتاد خورشیدی در میان گروه‌های مجاهدین اتفاق افتاد.

برخی از گروه‌های مخالف، به‌ویژه جبهۀ مقاومت ملی در شمال و گروه‌های قومی پشتون و هزاره، دارای پایگاه اجتماعی و نفوذ محلی و سنتی هستند. این پایگاه می‌تواند برای پاکستان به‌عنوان اهرمی برای فشار سیاسی یا امنیتی در مناطق خاص، به‌ویژه مناطق مرزی، مرکزی و شمال افغانستان، مورد استفاده قرار گیرد.

با وجود این ظرفیت‌ها، موانعی نیز وجود دارد. مهم‌ترین آنها

1. نبود اعتماد کافی میان مخالفان طالبان و پاکستان
2. حاکمیت و سلطۀ مطلق حکومت طالبان و کنترل شدید آن بر کشور و
3. تمایل و فشار جامعۀ بین‌المللی برای بر هم نخوردن ثبات افغانستان است. علاوه بر اینها تحولات منطقه‌ای نیز پیچیدگی‌های امنیتی را افزایش داده است.

با وجود سود بالقوه، تجربۀ تاریخی نشان داده است که مخالفان طالبان اغلب قربانی بازی سیاسی پاکستان شده‌اند. این گروه‌ها در گذشته به‌عنوان ابزار موقت به کار گرفته شدند و پس از تحقق اهداف اسلام‌آباد، نقش و نفوذشان کاهش یافت. در این میان، جبهۀ شمال متشکل از تاجیکان و ازبکان همواره این انتقاد را نسبت به پاکستان مطرح کرده است.

با وجود سابقۀ تاریخی فقدان اعتماد متقابل، این پرسش مطرح می‌شود که چه عاملی می‌تواند باعث تقویت انگیزۀ مخالفان طالبان در تعامل با پاکستان شود؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد که حضور در چارچوب روابط نیمه‌رسمی یا غیررسمی با پاکستان می‌تواند برای مخالفان طالبان مزایای محدودی به همراه داشته باشد. دسترسی مخالفان به منابع مالی و سیاسی، امکان ایجاد شبکه‌های محلی و منطقه‌ای و فرصت برای حفظ حضور و پژواک دادن به صدای خود در عرصۀ افغانستان، بخشی از این مزایاست. این فرصت‌ها، انگیزۀ مخالفان طالبان برای تعامل با پاکستان را افزایش می‌دهد.

با این حال، این مزایا همواره مشروط به دوام سیاست اسلام‌آباد است که سابقۀ تاریخی نشان داده، می‌تواند به‌سرعت و بر اساس منافع تغییر کند و لذا هیچ تضمینی برای انتفاع واقعی این گروه‌ها از همکاری با پاکستان وجود ندارد.

نگاه پاکستان به مخالفان طالبان، همواره نگاه ابزاری و دوگانه بوده است. ظرفیت مخالفان می‌تواند فرصت‌هایی برای نفوذ اسلام‌آباد ایجاد کند، اما این بازی تاکتیکی، هم‌زمان، به محدودیت و وابستگی این گروه‌ها یا حداقل خوردن برچسب وابستگی به آنها، منجر می‌شود. در آینده نیز، سیاست پاکستان احتمالاً ترکیبی از روابط مستقیم با طالبان و استفادۀ گزینشی از مخالفان خواهد بود؛ به‌گونه‌ای که حداکثر منفعت و حداقل خطر و ضرر  برای اسلام‌آباد حاصل شود.