هند و پیمان دفاعی پاکستان- عربستان

مطالعات شرق | تحولات ژئوپلیتیک غرب آسیا در دهه‌های اخیر، همواره تأثیر مستقیم و غیرمستقیم بر امنیت و منافع ملی کشورهای پیرامونی داشته است. از جمله این تحولات، پیمان راهبردی دفاعی اخیر میان پاکستان و عربستان است که پرسش‌های جدی در خصوص اثرگذاری آن بر روابط منطقه‌ای و به‌ویژه بر منافع هند ایجاد کرده است.

در تحلیل حاضر تلاش شده با بررسی زمینه‌های شکل‌گیری این پیمان، نقش بازیگران فرامنطقه‌ای و پیامدهای احتمالی آن، تصویری روشن از وضعیت موجود و آینده ارائه شود.

قتل جمال خاشقچی در کنسولگری عربستان در استانبول (۲۰۱۸) ضربه‌ای جدی به اعتبار ریاض وارد و روابط این کشور با امریکا را دستخوش تنش کرد. در حالی که دولت بایدن وعده داد محمد بن سلمان را پاسخگو کند، نیاز واشنگتن به مهار چین و تثبیت موقعیتش در خاورمیانه سبب شد سیاست‌های آمریکا در قبال ریاض تغییر یابد. در این چارچوب، موضوع عادی‌سازی روابط عربستان با اسرائیل و ایجاد پیمان امنیتی مشابه ناتو مطرح شد. اما مخالفت اسرائیل با ایجاد دولت فلسطینی و ناتوانی آمریکا در ارائه تضمین‌های قطعی امنیتی، مانع تحقق این طرح شد.

ریاض طی سال‌های اخیر با تهدیدهای منطقه‌ای متعددی روبه‌رو بوده است:

• حملات موشکی یمن به تأسیسات نفتی (۲۰۱۹)
• رقابت و تنش‌های دیرینه با ج.ا.ایران
• نگرانی از نفوذ اسرائیل و احتمال تغییر موازنۀ قدرت در منطقه

از آنجا که آمریکا حاضر به تعهدهای امنیتی گسترده نشد و اروپا و روسیه نیز علاقه‌ای به دخالت، نشان ندادند، عربستان ناگزیر به یافتن شریک جایگزین شد. در این میان، پاکستان به عنوان تنها گزینۀ باقی‌مانده مطرح شد؛ کشوری که هم روابط خصمانه با اسرائیل دارد و هم سابقۀ طولانی همکاری‌های نظامی و مالی با ریاض.

این پیمان درعمل به منزلۀ انتقال بخشی از بار امنیتی عربستان به نیروهای پاکستانی است. اسلام‌آباد در ازای دریافت حمایت‌های مالی و سیاسی از ریاض، نیروهای نظامی خود را در خدمت امنیت عربستان قرار خواهد داد. عربستان در گذشته نیز:

• میلیاردها دلار به برنامۀ هسته‌ای پاکستان کمک کرده است.
• در بحران‌های مالی، به کمک اسلام‌آباد شتافته است.
• از نیروهای پاکستانی برای آموزش ارتش و حفاظت داخلی استفاده کرده است.

در نتیجه، به نظر می‌رسد پیمان اخیر را می‌توان «رسمی‌سازی یک همکاری دیرینه» دانست که اکنون در قالب توافق امنیتی- دفاعی تثبیت شده است. شایان ذکر است پاکستان بارها نیروهای نظامی در عربستان مستقر کرده و آموزش ارتش سعودی را بر عهده داشته است. در مقابل، ریاض میلیاردها دلار به برنامۀ هسته‌ای و اقتصاد پاکستان کمک کرده است. اکنون عربستان به جای اتکا به آمریکا، از اسلام‌آباد می‌خواهد نیروهای خود را در سناریوهای امنیتی منطقه‌ای به کار گیرد.

سؤال اصلی این است که آیا پیمان یادشده تهدیدی مستقیم برای هند محسوب می‌شود یا خیر؟ دراین خصوص ملاحظاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

• وزارت خارجۀ هند اعلام کرده است این توافق را تهدیدی فوری تلقی نمی‌کند.
• احتمال دارد پیمان دفاعی یادشده موجب تقویت توان نظامی پاکستان و جسارت یافتن نیروهای ضد هندی در این کشور شود.
• روابط اقتصادی هند و عربستان همچنان گسترده و راهبردی باقی مانده است (حجم تجارت دوجانبه در سال 24-۲۰۲۳ حدود ۴۲.۹۸ میلیارد دلار بوده است).
• سابقۀ عربستان نشان می‌دهد که این کشور به ندرت در درگیری‌های برون‌منطقه‌ای وارد می‌شود؛ بنابراین احتمال مشارکت مستقیم ریاض در منازعۀ هند و پاکستان پایین است.

بر این اساس، پیمان دفاعی پاکستان ـ عربستان بیش از آنکه معطوف به منازعات جنوب آسیا باشد، پاسخی به نیازهای امنیتی ریاض در برابر تهدیدهای منطقه‌ای است. در شرایطی که امید اسلام‌آباد به دخالت ریاض در درگیری با هند چندان واقع‌بینانه نیست، به نظر می‌رسد پاکستان در عمل نقش «نیروی نیابتی» عربستان را ایفا خواهد کرد. با این حال در صورت ارائۀ تضمین‌های امنیتی از سوی آمریکا در آینده، احتمالاً عربستان پیمان با پاکستان را در اولویت پایین‌تری قرار خواهد داد.

پیمان دفاعی میان پاکستان و عربستان بیش از آنکه تهدیدی مستقیم برای هند ایجاد کند، نشانگر جابجایی موازنه‌های امنیتی در غرب آسیا ارزیابی می‌شود. اهمیت اصلی این پیمان در تثبیت وابستگی پاکستان به حمایت مالی و سیاسی ریاض و استفاده ابزاری عربستان از ارتش پاکستان برای امنیت داخلی و منطقه‌ای نهفته است. در این چارچوب هرچند هند، لازم می‌بیند از تقویت توان نظامی پاکستان (با کمک مالی عربستان) غافل نشود، اما روابط راهبردی و اقتصادی آن کشور با عربستان همچنان می‌تواند به عنوان عاملی بازدارنده و تنظیم کنندۀ رفتار عربستان عمل کند.