بررسی قدرت نرم کشورهای آسیای مرکزی + اینفوگرافیک

مطالعات شرق | یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی سیاست داخلی و خارجی کشورها موقعیت آنها در حوزۀ قدرت نرم است. قابلیت‌های نرم کشورها می‌تواند نقش مهمی در سطح سازگاری با قدرت‌های بزرگ و ضریب نفوذ در محیط پیرامونی داشته باشد. در این زمینه اگرچه شاخص‌های متعددی وجود دارد، اما می‌توان به عنوان یک معیار واحد به ارزیابی مؤسسۀ برند فاینانس اشاره کرد. این مؤسسه در ارزیابی‌های سالانۀ خود گزارش‌های جامعی از قدرت نرم کشورهای مختلف، از جمله آسیای مرکزی ارائه می‌دهد. این مؤسسه علاوه بر انتشار شاخص جهانی قدرت نرم بر اساس میزان شناخته شده بودن، شهرت و قابلیت نفوذ، شماری از شاخص‌های دیگر را نیز ارزیابی می‌کند که به شرح جدول ذیل است.

در میان کشورهای آسیای مرکزی قزاقستان با شاخص قدرت نرم جهانی 35.1 و رتبۀ 87 بهترین و قرقیزستان با شاخص 28.8 و رتبۀ 146 از میان 193 کشور بررسی‌شده، ضعیف‌ترین جایگاه را در اختیار دارد. در میان کشورهای حوزۀ شوروی سابق نیز، روسیه با رتبۀ 16 بهترین موقعیت و قرقیزستان در ضعیف‌ترین موقعیت قرار گرفته است.

 این رتبه‌بندی حاوی شماری نکات تحلیلی است که مهم‌ترین آنها به شرح ذیل است:

• در شاخص‌های اصلی آشنایی، شهرت و نفوذ ترتیب امتیازها و رتبه‌ها تقریباً منطبق بر رتبه‌های کلی  (به ترتیب شامل قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان) است. با این حال در شاخص آشنایی تاجیکستان رتبۀ بالاتری از ترکمنستان داشته و کشورهای قرقیزستان و تاجیکستان در دو شاخص شهرت و نفوذ دقیقاً امتیازهای یکسانی را کسب کرده‌اند. در عین حال با توجه به فضای بسیار بستۀ ترکمنستان و فضای نسبتاً باز و دموکراتیک قرقیزستان، علی‌رغم آنکه انتظار می‌رفت شاخص‌های قدرت نرم قرقیزستان در سطح بسیار بالاتری از ترکمنستان قرار بگیرد، اما این دو کشور فاصله‌ای 12 پله‌ای با یکدیگر دارند. این موضوع نشان می‌دهد ریشۀ قدرت نرم نه صرفاً در فضای باز و دموکراتیک، بلکه در شاخص‌های عینی و فیزیکی قرار دارد.
• در بازۀ سال‌های 2024 و 2025 تمام کشورهای آسیای مرکزی به جز قزاقستان ارتقاء موقعیت در حوزۀ قدرت نرم داشته‌اند. در شرایطی که کشورهای قرقیزستان و ازبکستان 2 پله و تاجیکستان و ترکمنستان 4 پله رشد کرده‌اند، قزاقستان با سقوط 7 پله‌ای از رتبۀ 80 به 87 بیشترین افت را تجربه کرده است. در سال 2024 نیز قزاقستان با یک پله افت از رتبۀ 79 به 80 رسیده بود. جایگاه قزاقستان در این بازه توسط کشورهایی همچون جامائیکا، ال‌سالوادور، جمهوری آذربایجان و بلاروس جایگزین شده است.
• افت 7 پله‌ای رتبۀ قزاقستان در قدرت نرم در شرایطی به وقوع پیوسته که این کشور در 4 شاخص رشد و در 9 شاخص افت را تجربه کرده است. در سال 2025 شدیدترین افت در شاخص‌های مربوط به قدرت نرم قزاقستان در «رسانه و ارتباطات»، «آموزش و علوم» و «آیندۀ پایدار» به ترتیب با 24، 23 و 21 پله سقوط روی داده است. بهترین رتبه برای قزاقستان نیز در میان شاخص‌های مختلف در سال 2025 متعلق به شاخص‌های «نفوذ»، «کسب و کار و تجارت»، «آموزش و علوم» و «حکمرانی» با رتبۀ 82 بوده است.
• برای کشورهای آسیای مرکزی سریع‌ترین رشد در شاخص‌های قدرت نرم به ترتیب برای تاجیکستان (در مردم و ارزش‌ها با رشد 30 پله‌ای و تجارت با رشد 25 پله‌ای)، ترکمنستان (در آموزش و علوم با رشد 29 پله‌ای) و قرقیزستان (در آموزش و علوم با رشد 21 پله‌ای) بوده است. این موقعیت به‌وضوح می‌تواند متأثر از سیاست‌های جدید این کشورها در حوزه‌های مرتبط و نیز ناشی از تعاملات جدید این کشورها با سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی باشد.
• علی‌رغم بهبود شرایط و شاخص‌های مختلف قدرت نرم ازبکستان در بازۀ 8 سالۀ بعد از سال 2017 (روی کار آمدن میرضیایف)، این کشور همچنان تقریباً در هیچ شاخصی در آسیای مرکزی پیشتاز نیست. تقریباً در عمدۀ شاخص‌ها، قزاقستان در بالاترین سطح در آسیای مرکزی قرار دارد و ازبکستان تنها در شاخص‌های «مردم و ارزش‌ها» و «فرهنگ و میراث» توانسته از قزاقستان پیشی بگیرد. این موقعیت نیز به دلیل موقعیت تاریخی، فرهنگی و جمعیتی ازبکستان محقق شده است. 

بررسی شاخص‌های قدرت نرم بسیار دشوار و کاملاً وابسته به متدلوژی/روش‌شناسی است. اگرچه مؤسسۀ برند فاینانس یکی از جامع‌ترین ارزیابی‌ها را صورت می‌دهد، با این حال نتایج در سایر ارزیابی‌های قدرت نرم با یکدیگر متفاوت است. به عنوان نمونه در حالی که در این مؤسسه پنج رتبۀ اول به ترتیب برای آمریکا، چین، بریتانیا، ژاپن و آلمان است، در ارزیابی‌های دیگری همچون رتبه‌بندی مؤسسۀ ایپسوس در سال 2023 رتبه‌های اول تا پنجم به ترتیب شامل ژاپن، آلمان، کانادا، بریتانیا و ایتالیا می‌شود که تفاوت معناداری را نشان می‌دهد.

این تفاوت‌ها به دلیل شاخص‌های متفاوت، گروه‌های کارشناسی مختلف و متدلوژی‌های متنوع است. در این رتبه‌بندی که 60 کشور را مورد بررسی قرار می‌دهد هیچ کدام از کشورهای آسیای مرکزی قرار ندارند و روسیه نیز در رتبۀ 59 قرار گرفته است. به طریق مشابه در بررسی قدرت نرم متعلق به مؤسسۀ پورتلند با عنوان «قدرت نرم 30» که تخصصی‌تر و در قبال شاخص‌های نرم قدرت از منظر جوزف نای به طور متمرکزتر بررسی‌های تخصصی را انجام می‌دهد، پنح رتبۀ نخست به ترتیب به بریتانیا، آلمان، آمریکا، فرانسه و کانادا تخصیص می‌یابد که همچنان تفاوت معنادار دیگری را نشان می‌دهد. در این رتبه‌بندی نیز تنها 30 کشور مورد ارزیابی تخصصی قرار گرفته است و عملاً هیچ کدام از کشورهای آسیای مرکزی در لیست آن قرار ندارند. 

ارزیابی دیگری که در سطح جهانی نتایج نزدیک‌تری به ارزیابی مؤسسۀ برند فاینانس دارد، رتبه‌بندی مرکز الکانو است. البته این مؤسسه نه لزوماً قدرت نرم، بلکه شاخص حضور جهانی را ارزیابی می‌کند که به لحاظ مفهومی بسیار نزدیک به مفهوم‌سازی برند فاینانس از قدرت نرم است. در این ارزیابی شاخص‌های مختلفی در حوزۀ اقتصاد (نظیر انرژی، تولید، خدمات، سرمایه‌گذاری)، قدرت نظامی (نظیر تعداد سربازان و تجهیزات نظامی)، و حوزه‌های فرهنگی-اجتماعی (نظیر ورزش، گردشگری، فرهنگ، اطلاعات، دانش، آموزش و همکاری توسعه‌ای) مورد بررسی قرار می‌گیرد. 

در رتبه‌بندی سال 2023 این مؤسسه، پنج رتبۀ اول به ترتیب متعلق به آمریکا، چین، آلمان، ژاپن و بریتانیا است که تقریباً نتایجی مشابه برند فاینانس را نشان می‌دهد. در این رتبه‌بندی قزاقستان در رتبۀ 62، ازبکستان 99، قرقیزستان 113، ترکمنستان 142 و تاجیکستان در رتبۀ 147 قرار دارند. این رتبه‌بندی اگرچه شاخص‌های سخت بیشتری را مدنظر قرار می‌دهد، اما با توجه به تغییر در موقعیت ترکمنستان به‌نظر می‌رسد در این زمینه به واقعیت نزدیک‌تر است. در عین حال به‌صورت کلی و در ارتباط با وضعیت کشورهای مهمی همچون قزاقستان و ازبکستان این رتبه‌بندی نیز نتایج مشابهی را نشان می‌دهد.

کشورهای آسیای مرکزی در طول یک دهۀ اخیر به طور ویژه و متمرکز بر توسعۀ قدرت نرم خود متمرکز بوده‌اند. به طور مشخص کشورهایی همچون قزاقستان سرمایه‌گذاری معناداری در این زمینه انجام داده‌اند. به عنوان مثال قزاقستان در طول یک دهۀ اخیر ده‌ها فیلم سینمایی در سطح جهانی با رتبه‌بندی‌های بسیار بالا نظیر «افسانه تامیریس»، «گرگ استپ»، «جزیرۀ تولد مجدد»، «خانات قزاق: تاج و تخت طلایی»، «کارتل الماس»، «گلوله‌های عدالت»، «طلوع استپ بزرگ» و «خانات قزاق: شمشیر الماس» تولید کرده است که در پایگاه‌های سینمایی بین‌المللی با رتبه‌بندی مخاطبین به رتبۀ بالایی در سطح برخی فیلم‌های هالیوودی دست یافته‌اند. 

کشورهایی همچون ازبکستان نیز با توجه ویژه نسبت به سرمایه‌گذاری در مزیت‌های نسبی خود در حوزۀ قدرت نرم، اقدام‌های مهمی را در حوزۀ اینفلونسر مارکتینگ، انجام داده‌اند که از جملۀ آنها می‌توان به کنگرۀ اینفلونسرهای جهان در سمرقند اشاره کرد که تولیدات آن در شبکه‌های اجتماعی سطح جهانی بعضاً تا 100 میلیون بازدید داشتند. کشورهای کوچک‌تر نظیر تاجیکستان و قرقیزستان به دلیل محدودیت منابع و کشورهایی همچون ترکمنستان به دلیل فضای نسبتاً بسته، کمتر به صورت متمرکز در این زمینه ورود کرده‌اند. 

در عین حال در حوزۀ قدرت نرم، این کشورها تلاش‌های زیادی برای «لابی‌سازی» از طریق حلقه‌های الیگارشی داشته و توانسته‌اند به واسطۀ امتیازهای اقتصادی سطح مهمی از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را جذب کنند. این قابلیت لابی‌سازی، به این کشورها سطحی از شاخص قدرت نرم را ، برای اثرگذاری داده است.