مطالعات شرق/ غلام‌حیدر ابراهیم‌بای‌سلامی*

چکیده  
مقدمه
مناسبات تولیدی و تجاری در جامعه مدرن بیش از پیش وابسته به نظام ترابری و سیستم حمل و نقل کشورها است و شرق ایران و کشورهاي افغانستان و تاجيکستان که در قلب خشکی­‌های جهان قرار گرفته‌­اند شبکه‌­های سراسری راه‌آهن اهمیت فوق‌­العاده دارد و بدون وجود آن، دسترسی موثر به آب‌های آزاد جهان یا حمل و نقل کالاها به دیگر مناطق، همچون غرب ایران و کشورهای اروپایی و چين، بسیار دشوار و در بلند مدت با توجه به تحولي که در مولفه‌هاي اقتصادي از جمله قيمت‌هاي انرژي بوجود مي‌آيد و نقش شبکه بين‌المللي راه آهن در اين منطقه بيشتر اهميت پيدا مي‌کند.
 ظهور قدرت روز افزون اقتصادی چین در جهان و خیزش اقتصادی کشور بزرگ هندوستان در آینده و اهمیت روابط اقتصادی بین اروپا و این مناطق، بر اهمیت استراتژیک موقعیت ایران، افغانستان و تاجيکستان به عنوان حلقه واسط بین شرق و بخش دیگر جهان افزوده و به تدریج مسیر و زمان حمل کالاها الویت بیشتری پیدا می‌کند.
از آن جا که افغانستان و تاجیکستان محاط در خشکی هستند، ایجاد شبکه راه­ آهن بين‌المللي برای توسعه آنها اهمیت استراتژیک بيشتري دارد و با احداث راه ­آهن مناسب در این کشورها، شرق ایران که هم داستان با همسایه مرزی خود است نیز از بن بست تاریخی، اقتصادی و اجتماعی رها می‌شود و موقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی فوق‌­العاده­ای برای پیشرفت و توسعه اين منطقه به وجود خواهد آمد و بدین ترتیب، گذار از وضعیت ژئوپولتیک به موقعیت ژئواکونومیک براي سرزمين افغانستان که روزگاری قلب آسيا ناميده مي‌شد، میسر خواهد شد. (ابراهیم‌بای‌سلامی 1398) در ايران در دو دهه اخیر، با ایجاد و بهره ­برداری از شبکه راه ­آهن شمال شرقی به جنوب شرقی از شهرهای تجن و سرخس در مرز ترکمنستان و مسیر مشهد به بافق و بندرعباس و احداث بخشی از مسیر غرب به شرق از طریق تربت حیدریه، خواف، سنگان تا هرات امیدهای تازه­ای برانگیخته شد و با امتداد این مسیر از افغانستان به چین، هند و کشورهای آسیای مرکزی زیرساخت‌های اصلی تمدن نوین شرقی برای رفاه حال مردم و توسعه این مناطق بنیان نهاده خواهد شد.
 
پیشینه زیربناهای ارتباطی ایران و کشور افغانستان
تا اوایل قرن پانزدهم میلادی این منطقه نسبت به دیگر نقاط جهان دارای بالاترین سطح برخورداری از نظر زیربناها و امکانات تجاری و بازرگانی بوده است. ایجاد راه­‌های سنگ فرش شده طولانی در مسیر شهرهای بزرگ و همچنین احداث کاروانسراهایی مجهز برای استراحت و تبادل کالاها و اطلاعات اقتصادی و تجاری از مهمترین ویژگی‌های مناطق شرقی است. اين نظريه نيز همواره مطرح شده که جاده‌­ها و کاروانسراها نقش مهمی در توسعه تولید و تجارت و شکوفایی تمدن‌­های شرقی داشته و می‌توان گفت اوج شکوفایی و تمدن ایرانی و انحطاط آن تابعی از آبادانی و خرابی راه‌ها و کاروانسراهای کشور بوده است. (طباطبايي 1384)
ویل دورانت در کتاب « تاریخ تمدن» نوشته است کشور ایران حلقه میانی تمدن باستانی شرقی چین و هند و جنوب اروپا و مصر بوده است، راه بزرگ خراسان از بغداد تا بلخ در دوره حکومت عباسیان و راه‌های ارتباطی دوره سلسله صفویان با کاروانسراهای متعدد، نمونه­‌هایی از اهمیت ترانزیت کالا در ایران بوده است.
راه ابریشم یا همان پل ارتباطی شرق و غرب (آسیا – اروپا) از شهر چانگ آن ( شیان امروزی) واقع در شرق چین آغاز و در اروپا به شهرهای روم و ونیز ختم می‌شد. این راه که طول آن بیش از دوازده هزار کیلومتر بود هجده قرن قدمت داشت ( از 200 سال قبل از میلاد تا سال 1600) و با شروع از شهر شیان چین، پس از عبور از فلات پامیر به شهرهای مرو، سمرقند، بلخ و ماورالنهر می‌پیوست. نیشابور اولین شهر ایران امروز بود که بر روی این جاده قرار می‌گرفت و پس از عبور از دامغان، گرگان، ری، قزوین و همدان و دیگر شهرهای ایران به سلوکیه و انطاکیه (ترکیه) در سواحل دریای مدیترانه منتهی می‌­شد. شاخه دیگر راه ابریشم، هندوستان را به توس (مشهد) در ایران وصل می‌کرد و در بسیاری از مسیرهای جاده ابریشم، زبان فارسی رواج داشته­ است. مسیر کاروان دوازده هزار کیلومتری راه ابریشم از اواخر قرن چهاردهم میلادی به دنبال رواج کالاهای صنعتی و مدرن و استفاده و بسط راه‌های دریایی به تدریج اهمیت تجاری خود را از دست داد و سرزمینی که قرن‌ها پررفت و آمدترین چهارراه جهان بود تبدیل به بن‌بست شد (پاپلي و وثوقي 1383).
دکتر محمد حسين پاپلي يزدي به منظور همگرايي و هم افزايي منطقه‌اي براي توسعه زيرساخت‌ها در کشورهاي منطقه غرب آسيا، احداث و ايجاد شبکه راه آهن بين کشورهاي اسلامي را پيشنهاد نموده است (پاپلي پزدي 1373).

1- شبکه راه آهن شمال به جنوب ايران

بعد از جنگ جهانی دوم در ادامه راه آهن سراسری روسیه (T.S.R) اتحاد جماهیر شوروی به منظور اتصال جلگه‌های سرد سیبری به آب‌های گرم خلیج فارس و دریای آزاد جهان، طرح کریدور شمال - جنوب را به عنوان یک هدف استراتژیک ارائه کرده بود. لئوئید برژنف رهبر اتحاد جماهیر شوروی در آن زمان گفت که "آرزوی ما دسترسی به آب‌های آزاد جهان است" و دورنمای این طرح راهبردي بزرگ با مسافتی بیش از 1000 کیلومتر از ترکمنستان (مرز شوروی) تا بندرعباس (خلیج فارس) ترسیم شد.
اما شرایط دوران جنگ سرد و گرایش دولت ایران (حکومت پهلوی) به آمریکا، انقلاب افغانستان (اردیبهشت 1357) لشکرکشی شوروی به آن کشور (1978) و وقوع انقلاب اسلامی در ایران (بهمن 1357) اجرای این طرح را به تاخیر انداخت. بعد از سقوط شوروی و شکل گیری جمهوری‌های مشترک المنافع و محصور در خشکی در آسیای مرکزی و نیاز این کشورها و ضرورت توسعه  تجارت و مبادله کالا موجب شد دولت ایران در سال 1368، پروژه راه آهن مشهد - سرخس – تجن را به طول 180 کیلومتر بين ايران و ترکمنستان احداث نماید. در ادامه این طرح‌ها در سال 1376 طرح احداث پروژه راه آهن مشهد - بافق با مسافت 780 کیلومتر به طرف بندرعباس (خلیج فارس) در ایران آغاز شد و در بهار 1383 به بهره برداری رسید.
احداث شبکه راه ­آهن در شرق کشور، ضمن افزایش امکان تعامل و توسعه بین کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان با ایران از نظر آمایش سرزمین و آبادانی شرق کشور ايران، گامی اساسی در ایجاد زیر ساخت‌ها برای سرمایه ­گذاری در معادن و استفاده از فرصت‌های ترابری و ترانزیت کشور ايران و افغانستان است. همان گونه که در نمودار (1) نمایش مسافت و جریان حمل و نقل بار در مسیرهای راه ­آهن تجن، مشهد، بافق، بندرعباس، تربت حیدریه، خواف، سنگان و هرات ملاحظه می‌شود با تکمیل این شبکه ریلی در کشور افغانستان به سمت چین و تکمیل آن در مسیر کرمان، زاهدان، بم، فهرج به چابهار زمینه توسعه و پیشرفت شرق و جنوب شرقی کشور ايران و غرب و شمال افغانستان بیش از پیش فراهم خواهد گردید. (ابراهيم‌باي سلامي 1384 و 1383)

2- راه ­‌آهن تربت حیدریه به خواف و هرات

با آغاز عملیات اجرایی و احداث راه­آهن مشهد - بافق با توجه به استعداد معادن سنگ آهن سنگان خواف در شرق ایران و همچنین مجاورت با شهر باستانی و پر اهميت هرات در افغانستان، طرح راه آهن تربت حیدریه – سنگان - هرات به مسافت 316 کیلومتر توسط نگارنده این سطور (ابراهيم‌باي سلامي) در سال 1379 مجدداً به دولت ایران پیشنهاد شد و سرانجام در سال 1380 علی‌رغم مخالفت دولت و عدم درج آن در لایحه بودجه سال 1381، با تلاش و پیگیری­‌های فراوان این طرح در مجلس تصویب شد (مصوبات کميسيون‌هاي تخصصي مجلس شوراي اسلامي 1380) و فاز اول آن طرح (تربت حیدریه - سنگان) در داخل ایران به مسافت 146 کیلومتر به مرحله اجرا در آمد و 170 کیلومتر در فاز دیگر (سنگان – هرات) آماده عملیات اجرایی شد. مسافت پروژه از ايستگاه خواف تا شهر هرات 191 کيلومتر مي‌باشد. اين مسافت در چهار قطعه اجرا مي‌شود که قطعه اول و دوم در داخل ايران و قطعه سوم در خاک افغانستان از محل کمک‌هاي ايران به افغانستان در حال انجام است که در نمودار شماره (2) نمايش داده شده است. احداث قطعه چهارم از روزنک غوريان تا شهر هرات بر عهده دولت افغانستان قرار گرفته که براي اجراي آن قراردادي با يک شرکت قزاقستاني (INKON-KZ) منعقد شده است.
 
پيشينه راه آهن هرات
پيش از اجراي طرح خواف به هرات، طرح «راه آهن بین‌­المللی آریا» براي اتصال کشور افغانستان، پاکستان، هندوچین از طریق ایران به اروپا پيشنهاد شده بود که می‌توان آن را به عنوان «راه آهن اروپا - آسیا» نیز نام نهاد و مسیر مذکور، گزینه مناسبي برای اتصال جنوب آسیای مرکزی به جنوب اروپا تلقي مي‌شد. مطالعات اولیه محور راه آهن بین‌المللی آریا توسط شرکت فرانسوی سوف ریل براساس تفاهم نامه‌اي بین دو دولت فرانسه و افغانستان در سال 1975 برای 1800 کیلومتر مسافت از هرات تا کابل به انجام رسیده است (سوف ريل فرانسه). شرکت فرانسوی مطالعات خود را فقط بر روی محور دسترسی کشور افغانستان به اروپا متمرکز کرده و دسترسی این کشور به آب‌های آزاد جهان در خلیج فارس را لحاظ نکرده بود. با توجه به تحولات ژئوپولتیکی در شرق و شمال ایران و همچنین اهمیت استراتژیک خلیج فارس طرح مذکور توسط نگارنده اين سطور (ابراهيم‌باي سلامي) در سال 1380 در ایران اصلاح و در کمیسیون عمران و کمیته اقتصادی کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی و با عنوان طرح احداث راه آهن «تربت حیدریه، سنگان، هرات» در ردیف شماره 40905268 در قانون بودجه سال 1381 ایران تصويب و بلا فاصله به اجرا در آمده (قانون بودجه ساليانه جمهوري اسلامي ايران 1380 و 1381). در هنگام پیشنهاد و تصویب راه آهن ایران به افغانستان و گنجاندن آن در قانون بودجه سال 1381 تحت عنوان طرح «راه آهن تربت حیدریه – سنگان- هرات» در مجلس شورای اسلامی، در کشور افغانستان فقط 4/27 کیلومتر راه آهن با استاندارد روسی (عرض 1520 میلی متر) موجود بود که داراي قطعات متعدد است. اولین راه آهن افغانستان در سال 1982 با طول 816 متر و عرض 1520 میلی متر بر روی پلی که از رودخانه آمو دریا می‌گذشت در مرز ازبکستان (شوروی) به منظور اتصال راه آهن بخارا - دوشنبه در نزدیکی منطقه ترمز و حیرتان به بهره برداری رسید. 15 کیلومتر راه آهن در منطقه حیدرآباد واقع در جنوب ساحل آمو دریا است و 6/9 کیلومتر با عرض 1520 میلی متر از منطقه کوشکا در ترکمنستان به منطقه تورغندی متصل می‌باشد. هدف از احداث این خطوط با مسافت کم، انتقال نفت، گاز و منابع معدنی به شوروی بوده است.

کارکردها و مزاياي راه آهن خواف به هرات
علاوه بر ديگر مزاياي گسترش شبکه ريلي بين‌المللي با  اجرای این طرح، زیربناهای توسعه، سرمایه‌گذاری و اشتغال در شرق ایران برای شهرستان‌های تربت حیدریه، خواف، رشتخوار و در افغانستان برای شهرستان‌های هرات، غوریان و زنده­جان به صورت ويژه مهیا می‌­شود. با توجه به اینکه افغانستان کشوری محاط در خشکی است، مبرم‌ترین نیاز آن  برای توسعه، احداث شبکه ریلی است و در دراز مدت با توجه به اهمیت و قدرت روزافزون کشور چین در امر سرمایه‌گذاری و تولید و تجارت در سرزمین‌های شرقی، تحولات شگرفی به وجود خواهد آمد. طرح‌های پیشنهادی فواصل و قطعات پيشنهادي راه­آهن افغانستان و فواصل آن تا مرزهای اروپا، روسيه و آب‌های آزاد جهان و خلیج فارس در جدول (1) بیان شده است. با احداث شبکه سراسری راه آهن در داخل افغانستان ایستگاه هرات می‌تواند به عنوان ایستگاه مرکزی و بار انداز عمل کند و کلیه کالاها و مواد معدنی و ديگر کالا‌ها را از طریق راه ­آهن به مسير اروپا (ایستگاه رازی ایران در مرز ترکیه) و از طریق بندرعباس (مرزهای آبی خلیج فارس) و بندر چابهار (اقيانوس هند) منتقل نماید و بستر دسترسي و انتقال کالاهاي کشورهاي افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، قرقيزستان، تاجيکستان و چين به آب‌هاي آزاد جهان را فراهم نمايد.
برخی از کارکردهای طرح راه آهن تربت حیدریه، خواف به هرات که محور اصلی گذار از وضعیت ژئوپولتيک و ايجاد فرصت براي رسيدن به موقعیت ژئواکونومیک است عبارت است از:

1- توسعه زیربناها و سرمایه گذاری در شرق ایران و کشور افغانستان
2- تسهیل حمل و نقل شبکه ريلي بين‌المللي بین دو کشور ايران و افغانستان و امکان اتصال آن به کشورهاي چین، پاکستان، هندوستان، ازبکستان، قرقيزستان و تاجيکستان
3- اتصال کشور افغانستان به راه آهن شمال - جنوب و آب‌های آزاد جهان در خلیج فارس و چابهار در دریای عمان و اقيانوس هند و اتصال غرب کشور چین به خليج فارس و اقيانوس هند
4- اتصال شبکه‌های ریلی هند و پاکستان به ايران و اروپا
5- توسعه شبکه‌های راه آهن ایران و افزایش توجیه اقتصادی آنها با عنایت به ظرفیت بالای معادن سنگ آهن سنگان
6- توسعه شبکه ریلی بين‌المللي طبق استانداردهای اروپا، ایران و چین (عرض 1435 میلی متر) در قسمت وسیعی از آسیا
7- ارتقاء سطح زندگی مردم شرق ایران و کاهش قاچاق مواد مخدر و تقویت کشت‌­های جایگزین در افغانستان
8- افزایش ضریب امنیتی و توسعه امنیت اجتماعی در دو سوی مرزهای ایران و افغانستان و ايجاد فرصت براي تغيير از وضعيت ژئوپولتيک به موقعيت ژئواکونوميک
9- افزایش امکان سرمایه گذاری در معادن ایران و افغانستان و ارتباط آنها با هم و توسعه کارخانه‌های ذوب آهن در خراسان، ولايت هرات، کرمان، اصفهان، یزد و بندرعباس و . . .
10- ایجاد زمینه سرمایه گذاری و اشتغال‌زایی در ایران و افغانستان و توسعه تولید و تجارت آنها

1- تهديدات راهبردي تداوم راه آهن خواف به هرات 
    1-1- روسيه و اقدام براي گسترش راه آهن از نوع آسياي مرکزی
در پی ارائه اين طرح در ایران و شروع عملیات احداث پروژه به سمت هرات و ادبياتي که در رسانه‌هاي ايران، افغانستان و چين و رسانه‌هاي بين‌المللي منتشر شد. دولت روسیه احساس کرد چون با ورود شبکه ریلی اروپا و استاندارد (آلمانی- فرانسوی) راه آهن از طریق ایران به افغانستان که عرض آن 1435 میلی متر می‌باشد و کشور چین هم دارای همین استاندارد در شبکه‌های راه آهن است، عملاً شرق و غرب جهان به هم وصل می‌شود و معیار و ضابطه‌ای متفاوت از خط ریلی روسی که عرض آن 1520 میلی متر است تا مرزهای کشورهای آسیای مرکزی گسترش خواهد یافت. به تعبیر دیگر با اجرا و تداوم خط آهن خواف به هرات، راه آهن روسیه در مرزهای کشور افغانستان و آسیای مرکزی متوقف می‌شد و ایده دسترسی به آب‌های آزاد جهان آن گونه که برژنف آرزو کرده بود با خط روسی امکان‌پذیر نبود و حداقل اینکه ارتباط بين‌المللي آنها به فرايند هزينه با تعویض بوژی (چرخ قطار) و تطبیق با استانداردهای ایران و چین نیاز داشت. گزارش‌های آشکار و پنهان و مطالعات استراتژیک روس­‌ها نشان مي‌دهد که از تاخیری که در اجرای طرح ایرانی و ورود شبکه­‌های راه ­آهن استاندارد به افغانستان به وجود آمده روس‌ها حداکثر استفاده را کردند و خط ریلی خود را به داخل افغانستان امتداد دادند تا نفوذ استراتژیک و اقتصادی خود را فراتر از کشورهای آسیای مرکزی و بويژه در افغانستان که سرزمين مقصود آنها است حفظ کنند. به همین دلیل راه آهن روسی از حیرتان در مرز ازبکستان تا شهر مزار شریف افغانستان به مسافت 80 کیلومتر طراحی شد و به سرعت اجرا گردید. (ابراهیم‌بای سلامی 1398)
دفتر منطقه‌اي راه آهن خاورميانه راه آهن افغانستان (ARA) در گزارش رسمي خود ابعاد فني، مسافتي و راهبردي اين مسير را چنين نگاشته است: «مطالعات فنی – اقتصادی خط‌ آهن حیرتان – مزار شریف در سال 2009 (1388 خورشيدي) آغاز شد و مسیر خط‌آهن از پل دوستی بندرحیرتان واقع در مرز افغانستان با ازبکستان تا نایب‌آباد و فرودگاه مزارشریف به طول  75km خط اصلی (Main line) و 36.6 km خط فرعی (Loop line) قطع گردید. ساخت این خط ۷۵ کیلومتری توسط شرکت راه‌آهن ازبکستان و با تامین هزینه توسط بانک توسعه اسلامی در سال 2010 آغاز و در پایان همان ‌سال به اتمام رسید. در کنار ساخت این خط، ایستگاه حیرتان نیز باسازی و به تکنولوژی‌های مدرن مجهز گردید. حیرتان بندر خشک و بندر رودخانه‌ای افغانستان است که حدود 50 درصد از کالاهای تجاری و ترانزیتی از آنجا به کشور افغانستان وارد می‌شود. خط حیرتان - مزارشریف از سال 2011 در حال بهره‌برداری بوده و در حال حاضر تنها خط فعال راه‌آهن در این کشور می‌باشد. این خط تک‌خطه (single-track line) با عرض خط روسیه (1520mm)  ساخته شده و ایالت شمالی بلخ را از طریق حیرتان به ازبکستان می‎پیوندد و بخش عمده تجارت بین ازبکستان با افغانستان را بر عهده دارد. این پروژه بخشی از پروژه بزرگتری است که از غرب با هرات و سپس ایران، از شرق با تاجیکستان و از جنوب با پاکستان مرتبط خواهد شد.» 2019]:[ARA اين مسير هشت سال بعد از مصوبه مجلس ايران (سال 1380) در سال 1388 توسط دولت ازبکستان مطالعه و اجرا مي‌شد و در سال 1389 در کمتر از يک سال آماده بهره برداري گرديد و هزينه آن هم توسط بانک توسعه اسلامي تامين شد و قصد ادامه آن به هرات مشهود است.
آنچه مسلم است در صورت گسترش خط آهن روسی به هرات و کابل سیستم ریلی افغانستان تابع کشورهای آسیای مرکزی خواهد شد و بخش­‌های وسیعی از این کشور از امکان ارتباط با ایران، اروپا و چین از طریق شبکه بین‌المللی راه ­آهن محروم می­ماند و به دلیل مشکلات فنی در دراز مدت خسارات زیادی به کشور افغانستان نیز وارد می‌­آید و اين کشور را از نظر شبکه ريلي تبديل به بخشي از آسياي مرکزی و سرزمين سوخته از نظر ساختار اقتصادي بين‌المللي خواهد کرد. امکان سرمایه­گذاری‌ها فرا منطقه‌ای در این کشور کاهش مي‌يابد. نگارنده این امر را در ديدارها و در گزارش‌های مکتوب مکرر به رئیس جمهور وقت افغانستان (حامد کرزي) وزیر اقتصاد و دارایی (عمر زاخيلوال) وزیر فوائد عامه (فضل) و والی ولایت بلخ (عطا محمد نور) و والي ولايت هرات (اسماعيل خان و ...) با ارائه نظرات کارشناسی و تعیین نقشه‌های مختلف متذکر شده است.

2-1- علاوه بر ایران و کشورهای آسیای مرکزی، کشور پاکستان در همسایگی افغانستان دارای خطوط راه آهن متفاوت با ايران و اروپا است که عرض راه آهن پاکستان با معيار انگليسي و هندي و با 1676 میلی متر و نزدیک‌ترین ایستگاه آن به افغانستان، اسپین بولداک به مسافت 102 کیلومتر است. یکی از تهدیدهای جدی دیگر برای راه آهن خواف به هرات این است که دولت پاکستان فرصت کند و خط راه آهن با معیار شبه قاره هند و پاکستان یعنی ريل با عرض 1676 میلی متری از مسیر کویته به قندهار احداث نماید. توجه به فعاليت‌ها و تلاش کشور چین به منظور دسترسی به بندر گوادر و پيشنهادهاي سرمايه گذاري‌هاي کلان در اين منطقه هم در همین راستا قابل ملاحظه است. پاکستان همیشه توسعه بنادر جنوبی ایران بویژه چابهار را رقیب خود در آب‌های آزاد می­داند و انتقال کالا از مسیر قندهار – کویته – کراچی و گوادر موقعیت شهر هرات را تضعیف می‌کند و تعامل اقتصادی و بین‌المللی ایران و افغانستان را به صورت معناداری کاهش می‌دهد. گزارش دفتر منطقه‌اي راه آهن‌هاي خاورميانه (1398) راه آهن افغانستان درباره پروژه‌هاي در دست مطالعه و ساخت در مرزهاي پاکستان از مسير شرقي اين کشور چنين است: «دو خط عریض ۱،۶۷۶ میلی‌ متر از مسیرهای خطوط ریلی پاکستان به مرز تورخم می‌رسد. در سال ۲۰۱۰، دو کشور یادداشت تفاهمی را برای درست کردن مسیرهای جدید بین دو کشور به امضاء رساندند. قرار است خط ریلی پیش‌بینی ‌شده از تورخم به جلال‌آباد و از آنجا به کابل متصل شده و از طریق سایر خطوط ریلی طراحی ‌شده‌ی افغانستان، پاکستان را به ترکمنستان متصل نماید.» 2019]:[ARA
به هر حال توجه به تنوع عرض ریل بین‌­المللی بین کشورها از رویکرد اقتصادی و سیاسی بین­‌المللی در کریدور غربی – شرقی دارای اهمیت فوق‌­العاده و استراتژيک است که لازم است با نگاهی به آینده اقتصادی کشورهای غرب آسیا به آن توجه شود. (خجسته نيا 1393)
 
  2- راه آهن هرات به کاشغر
در نظر اکثر صاحب نظران مفهوم"راه ­ابریشم" و تمدنی که بر محور آن بنیان گذاشته شده از کشور چین شروع می‌­شود و تا مرزهای اروپا امتداد می­‌یابد. تحولات و انقلاب اقتصادی در چین و افزایش حجم سرمایه­ گذاری­‌ها و فعالیت­‌های صنعتی و تجاری این کشور در سه دهه اخیر به گونه‌­ای تببین شده ­است که امروز هرگونه تولید و تجارت در جهان بدون نگاه به ظرفیت و پتانسیل کشور چین غیر ممکن به نظر می‌­رسد. بازار مصرف برای یک و نیم میلیارد نفر و امکان تولیدات ارزان در این کشور مبنای بسیاری از محاسبات اقتصادی ملی و بین‌­الملی کشورهای جهان است. این مهم موجب شده که ارتباطات و مناسبات تجاری و تولیدی همه کشورها با کشور چین اهمیت فوق­‌العاده‌­ای پیدا کند.
امکان اتصال راه­ آهن غرب به شرق ایران به چین از مسیر افغانستان با مرکزیت شهر هرات یکی از مسائل راهبردی و مهم ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک منطقه غرب آسیا و کشورهای آسیای مرکزی است.
 امکان اتصال راه­ آهن خواف و هرات به کشور چین از نظر فنی و ژئوپولتیک نيز مورد بررسي و ملاحظه قرار گرفته و با بهره ­گیری از نظرات کارشناسی و با استفاده از منابع و اسناد مختلف خلاصه گزارش آن ارائه مي‌شود (ناصريان: 1393) در قسمت غرب و جنوب غربي كشور پهناور چين دو رشته راه‌آهن در امتداد شرقي – غربي وجود دارد كه يكي مسير قديمي و فعال از شهر ارومچی به سمت نقطه مرزي «دروزبا» در مرز قزاقستان است این راه ­آهن با تعويض بوژي قطار در مرز قزاقستان و استفاده از سيستم معيار روسي در امتداد مسير بعد از عبور از قزاقستان و روسيه به اروپا مي‌رسد. اين مسير يك خط بين‌المللي مهم و پر ترافيك مي‌باشد. مسير جديد با خط معيار اروپايي که مخصوص شبکه بزرگ کشور چين است در جنوب‌غربي چين از شهر ارومچی به شهر كاشغر ختم مي‌شود و در سال‌هاي اخير احداث شده و امتداد آن به سمت ايران مورد توجه پژوهش حاضر است و پيشنهاد اصلي براي امتداد راه آهن هرات است.
با ايجاد كريدور ريلي جديد بين ايران و چين از خواف تا کاشغر (از طريق كشورهاي افغانستان، تاجيكستان و قرقيزستان) فاصله ريلي و دسترسی چين و کشورهاي تاجيكستان و قرقيزستان به ايران، اروپا و خليج فارس حدود هزار کيلومتر کمتر مي‌شود. اين مسير در نمودار شماره (3) نشان داده شده است.
 
3- اهميت راه آهن مزار شريف
اتصال راه­ آهن هرات به مزار شریف محور اصلی پیوست اروپا و ایران به تاجیکستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی از طریق افغانستان است. هرات از دو مسیر می‌تواند به مزار شریف متصل شود یکی مسیر شمالی و کوهستانی به سمت بادغیس، فاریاب، جوزجان، قیصر و بلخ است که به دلیل کوتاهی مسافت در کریدور هرات به کاشغر مورد تاکید قرار گرفته­ و در نقشه شماره (3) در مسير خواف - کاشغر نمایش داده شده است. مسیر دیگر مسیر هلالی می­‌باشد که از سمت جنوب شرقی با عبور از شیندند، فراه، دل آرام، لشگرگاه، قندهار و غزنی به کابل می‌رسد و از کابل به پلخمری، شیرخان بندر و مزار شریف می‌رود. اين همان طرحي است که توسط شرکت سوف ريل فرانسوي بر مبناي ايجاد و گسترش شبکه ريلي بيشتر در افغانستان و پرهيز از اتصال مستقيم و کوتاه‌تر شوروي به آب‌هاي گرم خليج فارس در دوران جنگ سرد پيشنهاد شده بود. در آن زمان اتصال ريلي اروپا به چين در اولويت بين‌المللي قرار نداشت. مسیر مزار شریف افغانستان به منطقه حیرتان در مرز ازبکستان اکنون با 80 کیلومتر ریل روسی به هم متصل شده است. ولی اگر بنا بر گسترش ریل با استاندارد اروپایی باشد این امکان می‌تواند از طریق گسترش راه آهن از شهر شیرخان بندر و از آنجا به شهرهای قروان تپه، دنقره و دوشنبه تاجیکستان تداوم یابد و از دوشنبه به شهر ساری تاش قرقیزستان و از آنجا به کاشغر چین متصل خواهد شد. شهرهای تاجیکستان و قرقیزستان مثل دیگر شهرهای کشورهای آسیای مرکزی دارای ریل با معيارهاي روسی بوده و براي اتصال خطوط استاندارد بین‌المللی میان اروپا، ایران، افغانستان و چین، موافقت و همکاری این کشورها و عزم دولت جمهوری خلق چین برای احداث و تکمیل این شبکه با ریل اروپایی، ایرانی و چيني لازم و ضروری است.
دفتر منطقه‌اي راه آهن خاورميانه راه آهن افغانستان برخي از مطالعات امکان سنجي در شمال افغانستان را تحت عنوان خط راه آهن آقينه - آندخوي - مزار شريف - قندوز - بندر شبرغان چنين گزارش کرده است: « در سال 2013 توافق‌نامه‌ای بین افغانستان، ترکمنستان و تاجیکستان مبنی بر ایجاد راه‌آهن چند ملیتی در شمال افغانستان امضا شد که با اضافات بعدی، این کشور را به دریای خزر متصل خواهد نمود. این راه‌آهن که حدود ٤٠٠ کیلومتر طول دارد، از منطقۀ آتا مراد ترکمنستان آغاز می‌شود و از مرز آقینه، آندخوی و از طریق ولایت‌های فاریاب و قندوز در افغانستان، به حیرتان و تاجیکستان متصل خواهد ‌گردید. ۸۵ کیلومتر از این خط ‌آهن در ترکمنستان و بیش از سیصد کیلومتر آن در ولایت‎های شمالی افغانستان ساخته خواهد ‎شد. این راه‌آهن از طریق بندر شبرغان در ولایت قندوز، افغانستان را به کشور تاجیکستان وصل می‎کند. با ساخت این خط ریلی، افغانستان از طریق کریدور شمالی خود که از خط ایران به هرات آغاز و تا ترکمنستان ادامه خواهد داشت به شبکه راه ‌آهن بین‎المللی وصل می‎شود و همچنین با تکمیل آن، ترکمنستان از طریق افغانستان به تاجیکستان متصل خواهد شد. در حال حاضر احداث این خط‌آهن در دست مطالعات امکان‌سنجی است» 2019]:[ARA.
 
4- اهمیت راهبردي و کارکردهای راه آهن هرات به کاشغر با ریل اروپایی

1. 1- ایجاد راه آهن در این کریدور با ريل معيار اروپايي امکان دسترسی افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان و چين به اروپا آب‌های آزاد در خلیج فارس و جنوب ایران با اتصال بندرعباس، چابهار، بوشهر و بندر امام خمینی فراهم می‌­آورد. در مناطق خشک نیز دسترسی شبکه ریلی به منطقه قفقاز از مرزهای آستارا و جلفا، به کشور ترکیه از طریق مرز رازی و به کشور عراق از طریق شلمچه و خسروی میسر خواهد شد و امکان اتصال به دریای مدیترانه از طریق ترکیه، عراق و سوریه بوجود خواهد آمد
   2- کاهش هزینه و زمان انتقال متقابل کالا از چین به کشورهای منطقه غرب آسيا و اروپا میسر می‌شود
   3- کاهش ریسک عبور و کاهش دفعات عبور کالاهاي ايراني از نقاط مرزی، با حذف مسیر عبور از قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان ممکن می‌گردد. لازم به تذکر است برخی از این کشورها در دو دهه اخیر موانع اصلی عبور کالاهای ایرانی به کشور تاجیکستان و دیگر کشورهای آسیا مرکزی بودند
   4- امکان همگرایی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بیشتر در حوزه ایران فرهنگی بویژه بین کشورهای فارسي زبان افغانستان، تاجیکستان، ایران و ارتباط بیشتر آنها با اروپا و چین میسر می‌گردد
   5- امکان دسترسی بیشتر ایران و چین به منابع انرژی، معادن و بازارهای این مناطق و همچینن سرمایه گذاری در آنها بیشتر می‌شود
    6- اتکای ایران و چین به مسیرهای دریایی که گاهی کنترل نظامی محدود کننده‌ای از سوی برخی از کشورها حتی در استفاده از کشتی‌های بزرگ بر آن تحمیل می‌شود کاهش می‌یابد و در جریان تحریم ایران از سوی اتحادیه اروپا و آمریکا به وضوح اثر چنین محدودیت‌هایی مشاهده مي‌شود
   7- توسعه بيشتر استان­‌های غربی چین بویژه استان مهم سین کیانگ محقق می‌شود
   8- منافع ترانزیتی بیشتر بویژه با عنایت به اقتصاد فعال و گسترده چین و اروپا برای همه کشورهای منطقه بوجود خواهد آمد
   9- امنیت اجتماعی، بین‌­المللی و عمرانی و آبادی شهرهای طول مسیر در این مناطق توسعه پیدا خواهد کرد
   10- امکان رهایی از انحصار پاکستان و آسیای مرکزی برای کشورهای افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان بیش از پیش فراهم خواهد شد (شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور، 1387)
   11- کشور ازبکستان نیز می‌تواند از مرز ترمز (Termaz) به این مسیر ریلی متصل شود و از همه مزایای اين شبکه ريلي بهر­مند گردد [Monmohan, 2006]
   12- کشور ترکمنستان نیز می‌تواند راه آهن خود را از مرز تورغندی در شمال افغانستان به هرات متصل کند و از تمام مزایای این مسیر بهرمند شود
   13- تسهیل ارتباط ریلی بین­ ایران، افغانستان و تاجیکستان میسر می‌شود راه آهن کنونی تاجیکستان به افغانستان اکنون از مسیر ورود به کشور ازبکستان می‌گذرد و برای رفع نیاز عبور از ازبکستان و اتصال به اين شبکه بين‌المللي، ایجاد 60 کیلومتر مسیر ریلی در داخل تاجيکستان ضرورت دارد (نگاه کنيد به نقشه شماره (2)).
   14- لازم به ذکر است بررسی مسیرهای پیشنهادی از جمله امکان اتصال از منطقه واخان افغانستان به کشور چین که بخشی از مسیر باستانی راه ابریشم قدیم بوده از سوی دولت آمریکا به چین داده شده است و بررسی دیگر مسیرهای ممکن به منظور اتصال هرات به کاشغر چین با مطالعات توپوگرافی می‌بایست مورد ملاحظه قرار گیرد (بدون نام، 1387)

نتیجه‌گیری
اجراي طرح و پروژه راه آهن از سنگان خواف به هرات، تعامل اجتماعی، مبادله اقتصادی و تراز تجاری ایران، افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان را متحول خواهد کرد و توسعه و رفاه برای مردم مناطق شرقی ایران و دیگر کشورهای منطقه را درپی خواهد داشت. اتصال راه آهن افغانستان به چین بویژه اگر با خط ریلی استاندارد اروپایی – ایرانی از طریق کریدور هرات به کاشغر  صورت گیرد در مبادله کالا و مسافر از شرق به غرب جهان به صورت معناداری موثر خواهد بود و کشور افغانستان را از آشفتگي ناشي از سه معيار ريل متفاوت نجات خواهد داد و موجب تعميق و گسترش عمق استراتژيک سه کشور ايران، افغانستان و چين در مسير آسيا و اروپا خواهد شد. تهدید اصلی برای این کریدور مهم بین‌المللی نخست تعلل دولت‌هاي ايران، افغانستان در تاخیر در بهره‌برداری از راه آهن تا ايستگاه شهر هرات است. از سوی دیگر استراتژی روسیه برای گسترش خطوط ریلی برحسب معیارهای آسیای مرکزی موجب عقب ماندگی بیشتر افغانستان و محدودیت تاریخی در جهت تعامل برای ایران، چین و اروپا با یکدیگر و همچنین کشور افغانستان خواهد بود. امکان گسترش شبکه راه­ آهن شبه قاره هند از طریق پاکستان مشکلی اساسی برای شبکه سراسری ایران بویژه خطوط غرب به شرق و توسعه شمال به جنوب شرقی و بنادر چابهار و بندرعباس به شمار می­‌رود. به هر حال، احداث و اجرای سریع خط ریل روسی به مسافت 80 کیلومتر از مرز حیرتان تا مزار شریف بیش از پیش ثابت کرد که قدرت­‌های بزرگ همانند روسیه که طی جنگ‌های متعدد در افغانستان متحمل شکست‌ها و فشار فراوانی شده­اند به هیچ وجه از منافع راهبردی و اقتصادی خود غافل  نیستند و از «تفاوت و تعارض عرض ریل در مناطق همسایه افغانستان» نیز برای پیشبرد اهداف بلند مدت و استراتژیک خود غفلت نمی­‌کنند و با هزینه‌های فراوان منافع ملی و منطقه­‌ای خود را مستحکم و پایدار می‌سازند. اکنون ضرورت دارد دولت‌هاي ایران، افغانستان، چين و همچنين کشورهاي اروپايي این طرح مهم را با همکاري کشورهاي تاجيکستان و قرقيزستان در اولویت سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌­ریزی‌ها و اختصاص بودجه و پايش مداوم قرار دهند و با حساسیت بیشتر به اجرای آن بپردازند و با اهتمام نسبت به این امر مهم و فوق استراتژیک با رويکرد آينده نگري منافع منطقه­‌ای و بین­‌المللی خود و کشورهای اين منطقه را تامین نماید.
انتهای مطلب/

*عضو هیات علمی دانشگاه تهران
gsalami@ut.ac.ir

منابع فارسي:

1. 1- ابراهیم‌بای سلامی، غلام‌حیدر؛ (1383) چشم اندازهای بی بن­بست شرق، ماهنامه ترابران، شماره 67، ص 52 تا 55.
   2- ابراهیم‌بای سلامی، غلام‌حیدر؛ (1384 ) چشم انداز توسعه پایدار شرق ایران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 77،  ص 46
   3- ابراهیم‌بای سلامی، غلام‌حیدر؛ (1398) راه‌آهن خواف به هرات و چین، فرصتی برای گذر به موقعیت ژئواکونومیک، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی 5 شماره 3، دوره 34
   4- بی‌نام(1387)؛ « پروژه راه­آهن چین، قرقیزستان و ازبکستان» برگرفته از  http://iranembuz.com  آخرین بازدید 17 شهریور 1397.
   5- پاپلي يزدي، محمد حسين، (1373)، مجله دانشگاه اصفهان، شماره 27.
   6- پاپلی­ یزدی، محمدحسین و وثوقی، فاطمه؛ (1383)، خراسان،ژئوپولتیک و توسعه مشهد، انتشارات پاپلی
   7- خجسته­نیا، حسین، (1393) امکان سنجی تعیین نوع ترانزیت ریلی افغانستان از مسیر ایران، فصلنامه اقتصادی سیاسی، شماره 13، تهران.
   8- سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات (تابستان 1399) گزارش خط آهن خواف – هرات پیشینه و سیمای طرح، هرات، افغانستان
   9- سوف ريل فرانسه (شرکت)، (1975)، مطالعات مقدماتي و مرحله اول طرح راه آهن پيشنهادي در کشور افغانستان از کابل به اسلام‌قلعه از طريق قندهار، لشکرک و هرات و خطوط انشعابي از قندهار به اسپين بولداگ و از لشکرک به استان نيمروز هرات، مهندسين مشاور سوف ريل فرانسه (1975)، معاونت ساخت و توسعه راه آهن وزارت راه و ترابري، منتشر نشده
   10- شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور (1387)؛ «کریدور ریلی جمهوری اسلامی ایران- افغانستان- تاجیکستان- قرقیزستان- چین»
   11- طباطبایی، سید جواد؛ (1384 ) دیباچه­ای بر نظریه انحطاط ایران،تهران: نشر نگاه معاصر، 504- 505
   12- قانون بودجه ساليانه جمهوري اسلامي ايران 1381، 1380.
   13- مصوبات کميسيون‌هاي تخصصي مجلس شوراي اسلامي، در رديف ها، لايحه بودجه سال 1380، (براي بودجه 1381) صفحه 30، دوره ششم مجلس شوراي اسلامي، سال دوم، 1381-1380 تاريخ چاپ 12/11/1380، شماره ترتيب چاپ 1080، شماره چاپ سابقه 1032، شماره دفتر ثبت 393.
   14- ناصريان، سيد مرتضي؛ (1393)، اهمیت راه آهن ایران- افغانستان - تاجیکستان- چین و چگونگی ایجاد آن، ۲۵ آذر ۱۳۹7، منتشر نشده

 

منابع انگليسي: